Special
De Nederlandse Kastelen Stichting
Huidige bedreigingen
Empty shell
Bij de Jacobaburcht in Oostvoorne valt de
voorburcht buiten de bescherming.
Ook bij kasteel Ammersoyen vallen de grachten buiten de
bescherming.
Door de eeuwen heen vervulden kastelen
de functie van woning van de elite en bas
tion tegen de vijand, dat laatste soms puur
symbolisch. In al hun intrigerende monu
mentaliteit lijken ze voor ons als liefhebber
en bezoeker onneembaar en onkwetsbaar.
Vooral de laatste anderhalve eeuw grepen
deze veranderingen diep in. Reden om alert
te zijn op ons monumentale kastelen en
buitenplaats erfgoed. De bedreigingen zijn
talrijk en geschakeerd.
De oorsprong van de NKS ligt in 1945.
Directe aanleiding was de enorme schade
aan kastelen door de Tweede Wereldoor
log, terwijl hun toestand als gevolg van de
voorafgaande tien jaren crisis al zorgelijk
was. Door de Duitsers werden veel kastelen
geconfisqueerd en gebruikt voor militaire
doeleinden: door de Sicherheitsdienst, als
Gastehaus, voor opslag van Joodse goe
deren, voor feesten, als recreatieoord of
bordeel en zelfs als raketlanceerplatform.
In de laatste fase van de oorlog richtten
terugtrekkende Duitsers vaak grote schade
aan om ze onbruikbaar te maken voor geal
lieerde troepen. Rondom sommige kastelen
werd zwaar gevochten, met als gevolg dat
er slechts ruïnes overbleven. Andere loca
ties overleefden de strijd en kregen weer
nieuwe functies, zoals gevangenis of later
als opvang van Molukse gezinnen.
Kastelen en buitenplaatsen in Duits bezit
werden in 1945 door de overheid genaast.
De NKS werd opgericht om het beheer van
dit erfgoed over te nemen. Ook onder
steunde de stichting particuliere eigenaren
wier bezit door de oorlog zwaar bescha
digd was. Vaak liepen de restauratiekos
ten torenhoog op en werden de gebouwen
voor een gulden overgedragen aan een
gemeente of stichting. Regelmatig werden
de landerijen los van het huis verkocht en
verloor het kasteel zijn economische basis.
Inmiddels zijn we 75 jaar verder. Ook de hui
dige tijd kent bedreigingen. Symptomatisch
lijkt de beeldvorming en begripsverwarring
rondom kastelen. Want wat is precies een
kasteel? Veel mensen hebben een plaatje
in hun hoofd, getriggerd vanuit de kindertijd.
Iets met torens, een ophaalbrug en alom
tegenwoordige ridders. Vaak koesteren we
een geïdealiseerd beeld met een hoog 'Efte-
linggehalte', zonder enig raakvlak met de
historie. Vogelzang doet al jaren onderzoek
naar het brede spectrum van waardering,
bekendheid en instandhouding van kaste
len en buitenplaatsen en het bijbehorende
historische groen. Hij zegt: 'Daar zit wat ons
betreft een eerste bedreiging. Doordat het
begrip kasteel geen heldere definitie kent,
ontstaan in de praktijk regelmatig discus
sies over wat er nu precies beschermd moet
worden. Het gebouw? De burchten die erbij
horen? De slotgracht? De ophaalbrug? De
landerijen? Het ensemble? Bijzonder las
tig. Wij missen als NKS een fundamentele
discussie en maatschappelijke visievorming
rond het fenomeen kasteel, de rol van dit
erfgoed in de samenleving en dat wat we
beschermingswaardig vinden. Dit lijkt een
puur theoretische kwestie zonder prakti
sche relevantie, maar dat is het niet, zoals
een aantal praktijkvoorbeelden illustreert.'
Nieuwe functies vormen een andere bedrei
ging. Kastelen waren eeuwenlang in bezit
van families. Bouw, verbouw, uitbreidingen
en onderhoud werden gefinancierd uit de
opbrengsten van het grondbezit. Omdat
nog maar weinig kastelen deel uitmaken
van een landgoed, zijn de inkomsten opge
droogd en drukt onderhoud zwaar op de
24 HEEMSCHUT juni 2020
