Special
Waterschapserfgoed
Gemalen bezoeken?
Gemalen behoren tot het water
schapserfgoed. Een paraplubegrip
voor al het erfgoed in relatie tot de
strijd tegen en met het water. De
bandbreedte is groot, variërend van
roerende objecten, archieven, gebou
wen zoals dijkmagazijnen, polderhui
zen en peilhuisjes tot dijken en zelfs
complete landschappen. Veel van dit
erfgoed is in eigendom en beheer
(geweest) van de waterschappen, die
zelf steeds meer besef krijgen van de
grote betekenis van dit erfgoed voor
de eigen historie en identiteit.
Heemschuit is tot nu toe beperkt in
aanraking gekomen met deze water
schapswereld. Daarom heeft Heem
schut opdracht gegeven aan onder
zoeksbureau de Waterfabriek tot een
verkennende studie naar het water
schapserfgoed en het cultuurhisto
risch beleid van waterschappen. Na
gereedkomen en publicatie van dit
rapport zal Heemschut in 2018 een
kennisbijeenkomst over dit thema
organiseren.
ode van leegstand en verval en dreigde
in 1986 zelfs sloop. Dankzij de inzet van
Heemschut Zeeland is het gebouw uitein
delijk gerestaureerd, in 2009 tot woonhuis
verbouwd en als kroon op dit werk aange
wezen als rijksmonument.
Ook kleine gemalen krijgen aandacht van
Heemschut zoals in de buitenpolder van
Winssen in de gemeente Beuningen in het
Land van Maas en Waal. Hier staat een van
de laatste van tientallen kleine elektrische
gemalen in de uiterwaarden uit de periode
1925-1940, gebouwd voor de bemaling
van buitenpolders. Werkzaamheden in het
kader van Ruimte voor de rivier leidden na
1995 tot hun verdwijnen. Een van de laat
ste, nog werkzame exemplaren bij Winssen
is door de inzet van Heemschut Gelderland
enkele jaren geleden op de gemeentelijke
Stoomgemaal Oosterschelde bij Poortvliet (1910), een parel in het landschap en behouden
door herbestemming als woonhuis, mede dankzij Heemschut Zeeland.
monumentenlijst geplaatst.
In Noord-Brabant wordt op dit moment door
Heemschut samen met de NGS geijverd
voor de aanwijzing als gemeentelijk monu
ment van een elektrisch poldergemaal in
Hank, gemeente Werkendam. De gemeen
telijke monumentencommissie heeft posi
tief geadviseerd, dus een succesvolle afloop
lijkt binnen handbereik te liggen.
Maar: niet alle acties lopen goed af, zoals
het behoud het voormalige stoomgemaal
't Hoofd van Benthuizen bij Puttershoek.
Dit architectonisch indrukwekkend, land
schappelijk fraai gelegen gemaal, zeer
geschikt voor herbestemming raakte leeg
en in verval. Samen met de NGS pleitte
Heemschut Zuid-Holland voor bescherming,
omdat sloop dreigde voor woningbouw. De
gemeente weigerde plaatsing op de monu-
mentenlijst, waarna dit vogelvrije monu
ment in 2015 is gesloopt voor woningen,
die er nooit zijn gekomen...
Gelukkig is het draagvlak voor cultuurhis
torie ook binnen de waterschappen dusda
nig gegroeid, dat ondoordachte sloop van
gemalen nog maar zelden voorkomt. Maar
het is goed dat Heemschut als landelijke
erfgoedorganisatie een wakend oog houdt
over dit waterbouwkundig erfgoed, want
voorkomen is beter dan genezen.
Peter Nijhof is oprichter en adviseur van de
Nederlandse Gemalenstichting (NGS) en
voorzitter van Heemschut Flevoland.
Met dank aan Carlos Ceelaert, secretaris
NGS.
De ruim vijftig gemalen van de NGS zijn tussen maart en november op wisse
lende tijden voor publiek toegankelijk. Voor openingstijden en informatie zie:
www.gemalen.nl. Daarnaast zijn er nog in bedrijf zijnde gemalen beperkt toegankelijk.
Hierover verschaffen de websites van de ruim 22 waterschappen nadere informatie
over actuele bezoekmogelijkheden.
Wie een gemaal ook beheert, zeker is altijd een gastvrije ontvangst door vrijwilligers,
die graag vertellen over historie en techniek, maar ook het werken en leven op een
gemaal in het verleden.
26 HEEMSCHUT december 2017