Special
De handen ineen geslagen
Wapenfeiten
Typologie van gemalen
Bedreigde gemalen
ontwikkelingen en maatschappelijke veran
deringen. Van de honderden stoomgemalen
van weleer was er eind jaren '70 nog geen
dozijn overgebleven, bedreigd door moder
nisering of sloop. Dét was de reden waarom
deze 'laatste der Mohikanen' werden aan
gewezen als rijksmonument. De meeste
uitgerangeerde stoomgemalen werden door
de eigenaren, de waterschappen, overge
dragen aan meest lokale behoudsorganisa-
ties, gedragen door gedreven vrijwilligers.
Tegelijkertijd werd duidelijk dat ook waar
devolle diesel en elektrische gemalen in
gevaar kwamen. Bestuurlijke schaalvergro
ting, zoals samenvoeging van waterschap
pen, technische ontwikkelingen als automa
tisering, efficiency dus minder gemalen met
meer capaciteit, leidden tot voortgaande
modernisering en afstoting van oude gema
len. Om dit tij te keren sloten in 1987 een
twaalftal lokale gemalenstichtingen de
handen ineen met de oprichting van de
Nederlandse Gemalenstichting (NGS). In de
verstreken dertig jaar sinds de oprichting,
is het aantal deelnemende organisaties
sterk gegroeid tot ruim vijftig. Daarbij zijn
ook steeds meer waterschappen aangeslo
ten vanwege het bezit van waardevolle, nog
werkzame gemalen die zij zelf als levend
waterschapserfgoed in stand willen houden.
De NGS is allereerst opgezet als ontmoe
tingsplatform voor kennisuitwisseling en
deskundigheidsbevordering. In het voorjaar
is er een vrijwilligersdag, in het najaar een
bestuurdersdag, steevast op gemalenloca-
tie. Activiteiten gericht op de vrijwilligers
staan centraal, zoals een stoomcursus voor
stokers en machinisten, aandacht voor
ARBO veiligheidseisen en publiekseducatie.
In de loop der jaren zijn alle waardevolle
gemalen geïnventariseerd en in een via
internet vrij toegankelijke database vastge
legd, gebaseerd op onderzoek met mede
werking van de waterschappen. Van de vele
publicaties is de belangrijkste het stan
daardwerk 'Het water de baas'. Hierin zijn
De Lynden (1849), een van de vier stoomgemalen in de Haarlemmermeer. Het Ketelhuis is
herbestemd tot restaurant.
Een gemaal bestaat uit een gebouw - een
'regenjas' tegen weer en wind - waarin
een opvoerwerktuig en een aandrijving zijn
ondergebracht. Het oudste opvoerwerktuig
was het scheprad, zoals bij de windmolens.
Later zijn vele andere technieken toegepast,
zoals vijzels en centrifugaalpompen. De eer
ste aandrijvers waren stoommachines, die
begin 20ste eeuw concurrentie kregen van
verbrandingsmotoren op gas, benzine of
diesel en elektromotoren. Daarnaast is het
onderscheid van belang tussen poldergema
len, die een enkele polder droog houden, en
boezemgemalen, die voor de afwatering van
een groter gebied zorgen. Uitwendig variëren
gemalen van klein tot groot, van sober en
doelmatig tot imposante landmarks.
Veel historische gemalen zijn van grote cul
tuurhistorische waarde vanwege hun tech
niek, architectuur en veelal markante lig
ging in het weidse polderland. Waarden, die
bedreigd werden en nog steeds bedreigd
worden door voortschrijdende technische
Het voormalige stoomgemaal 't Hooft van Benthuizen te Puttershoek (1870) is ondanks
behoudsacties van Heemschut Zuid-Holland en de NGS in 2015 gesloopt.
24 HEEMSCHUT december 2017
