als vingerwijzing in het landschap
Het Heemschut logo geeft een mooi beeld van ons culturele landschap. Er staan vijf belangrijke elementen op:
de klassieke Hollandse molen past in het beeld van het typisch Nederlands landschap, evenals het kerkgebouw
met toren, vooral in het weidse landschap van Friesland en Groningen. Het kasteel maakt eveneens onderdeel
uit van het logo. Resteert de fabriek met schoorsteen. Het industriële erfgoed wordt minder gewaardeerd en is
daardoor kwetsbaarder. Een pleidooi voor de schoorsteen als vingerwijzing in het landschap.
Ontstaansgeschiedenis
Schoorstenen
Arjan Barnard
Het beeld van de rokende schoorsteen ver
vult de geest niet meteen met romantische
gevoelens die passen binnen beelden van
dorpsgezichten met lieflijke windmolens en
kerken. Toch zijn er schilderijen die romanti
sche stoomtreinen met rokende locomotie
ven in fraaie landschappen laten zien. Deze
schilderijen vallen dan toch wel weer onder
de stroming van de romantische school. Dat
komt omdat reizen een heel andere beleving
geeft dan rokende fabrieksschoorstenen.
Maar zonder die fabrieken zouden we veel
zaken niet ter beschikking hebben, die we
De molen, gemaal Meldijk uit 1874 en de
kerktoren van Uitgeest.
toch maar al te graag gebruiken. Om te
beginnen denken we dan aan de voedsel
keten. De zuivelfabrieken, die onder andere
van melk boter maken, gebruikten wel
stoommachines voor het productieproces.
Suikerfabrieken, meelfabrieken, broodbak
kerijen of tuinderijen leverden alle produc
ten die wij dagelijks gebruiken.
Zoals kerktorens horen bij een gebouw voor
geestelijke ondersteuning, zo durf ik voor
zichtig te stellen dat sommige schoorste
nen best vingerwijzingen mogen zijn voor
producten die voorzien of hebben voorzien
in onze levensbehoeften. We hoeven al die
schoorstenen niet in even grote aantallen
te bewaren als bijvoorbeeld windmolens.
Van beide bouwwerken zijn er ooit 10.000
tot 11.000 geweest. Er resteren nog circa
1.000 molens en ongeveer 650 schoorste
nen in ons land.
Begrijpelijk als lezers zullen zeggen dat de
schoonheid van een schoorsteen toch niet
te vergelijken is met de architectuur van
een kerktoren. Dat moet ik deels toegeven,
totdat ik me jarenlang in het onderwerp
fabrieksschoorsteen verdiepte. Dan blijken
er toch fraaie architectonische hoogstand
jes onder schoorstenen te zijn.
De vroegste gebruikers van schoorstenen
waren de stoomgemalen, essentieel voor het
drooghouden van de polders. Deze gemalen
lagen vaak heel romantisch in het landschap.
De eerste experimenten met het gebruik van
stoommachines bij gemalen vonden plaats
in Rotterdam nabij de Oostpoort. Deze eer
ste proefopstelling werd al in 1775 in gebruik
genomen, maar was geen groot succes.
Rond 1800 werden er steeds meer gema
len gebouwd en na 1850 was het bouwen
van stoomgemalen zelfs heel gebruikelijk.
Toen werden er bijna geen windmolens meer
gebruikt voor grotere bemalingen.
Na de gemalen is de zuivelfabriek vanaf
1870 de bedrijfstak die het meest gebruik
maakte van stoommachines als energie
bron voor aandrijving van de machines en
dus ook veel schoorstenen nodig had. Een
voorbeeld daarvan is de boterfabriek Sal-
land te Hardenberg met een schoorsteen
die dateert uit ca 1905.
12 HEEMSCHUT december 2017
