Smeedijzer Torenuurwerken Opwinden en gelijkzetten uurwerk, die dezelfde functie had maar niet zo nauwkeurig was. In 1656 heeft Christi- aan Huygens voor het eerst een slinger als tijd regelend onderdeel in een uurwerk toe gepast en hierdoor ontstonden nauwkeurig lopende uurwerken. Het is eigenlijk jammer dat deze staaltjes van technisch vernuft voor de buitenwereld onzichtbaar staan weggestopt. Via steile trappen naar stoffige zolders en tochtige kerktorens worden de mechanische uurwer ken, bedoeld voor openbare tijdsaanwijzing, bereikt. De oude uurwerken zijn allemaal gesmeed. De smid moest het ijzer in zijn smidsvuur heet maken en kon het dan door hameren in de juiste vorm brengen. Voor de tandwie len moest veel gezaagd en gevijld worden om de tanden in de juiste vorm te krijgen. De zagen en vijlen moest de smid eerst zelf maken. Het vervaardigen van uurwerken was zeer tijdrovend en ze waren dus duur. In veel plaatsen was het ook een status symbool. De oudste nog bestaande uurwerken zijn uit het eind van de veertiende eeuw. Deze zijn vaak groot en ze hebben een gering aantal tandwielen. De afmetingen van het uit ca. 1400 daterende uurwerk van de Lucaskerk te Winkel (N-H) zijn: lang 1,80 m, breed 1,20 m en hoog 1,90 m. Aan het smeed werk is te zien dat, behalve het gangrad, alles op dezelfde manier gesmeed is en er verder geen onderdelen vervangen zijn. Dit lijkt daarmee een van de oudste en meest originele uurwerken van ons land te zijn en mogelijk zelfs het meest originele uurwerk ter wereld. Behalve in de kerktorens werden vanaf eind zeventiende eeuw ook uurwerken aange bracht in de hoofdgebouwen of koetshui zen van landgoederen en in enkele hofjes. Als ze in het hoofdgebouw stonden, zit de wijzerplaat vaak in de voorgevel, zodat pas santen goed zagen dat de eigenaar een uur werk had. Wanneer een uurwerk een keer niet opge wonden was of door een storing stil was blijven staan, moest het weer met behulp van een zonnewijzer op de juiste tijd worden gezet. Deze zijn dan ook vaak aangebracht in kerktorens of bij gebouwen met een uur werk. Bij de uurwerken moet de koster de zware gewichten omhoog hijsen. De laatste jaren zijn veel van deze mensen wegbezuinigd en zijn de veel handmatig opgewonden uurwer ken stil blijven staan en vervangen door een elektrische installatie voor de aandrijving van de wijzers. De eeuwenoude uurwer ken staan dan ergens te roesten doordat er geen onderhoud meer verricht wordt. Om dit te voorkomen heeft onder andere de Stichting tot Behoud van het Torenuur werk meegewerkt aan het ontwikkelen van automatische opwindsystemen en gelijkzet- systemen, die onder het uurwerk nauwelijks opvallen. Daan Kerkvliet is deelnemer van de Stich ting tot Behoud van het Torenuurwerk. Deze vrijwilligersorganisatie stelt zich ten doel de mechanische torenuurwerken wer kend in torens en gebouwen te behouden. Het museaal opgestelde uurwerk van de Lucaskerk te Winkel (N-H). Het Imker gedeelte is het gaand werk, rechts is het slagwerk.

Periodieken van Erfgoed Vereniging Heemschut

Heemschut - Tijdschrift 1924-2022 | 2016 | | pagina 35