Verschijningsvormen
De periode 1890-1913
De periode 1900-1924
De periode 1924-1940
De periode 1945-1960
De periode 1960-1968
Besluit
gedam (1902) en Leeuwarden (1905) was
dit het geval. De deur naar de dienstwo
ning van de school in Appingedam bevond
zich aan de voorkant van het gebouw en
de hoofdingang van de ambachtsschool
in de zijgevel. De conciërgewoning van de
ambachtsschool in Leeuwarden bevond
zich bij de hoofdentree. De nog bestaande
scholen van Leiden (1892) en Edam (1932)
hebben een volledig geïntegreerde dienst
woning. De meeste dienstwoningen hadden
een afzonderlijk ingang.
De eerste ambachtsscholen waren typolo
gisch niet goed als zodanig te herkennen.
Van buiten leken ze op andere scholen en
ze bestonden uit twee bouwlagen met een
kap. Aan de uiteinden van de vaak lange
voorgevels bevonden zich dwarsvleugels.
Hier zaten de tekenzalen en praktijkloka
len. Het trappenhuis bevond zich meestal
in het midden, tegenover de ingang en
tegen de achtergevel. Tot 1905 is dit type
veel gebouwd. Nog bestaande voorbeelden
bevinden zich in Arnhem (1895), Zwolle
(1899) en Alkmaar (1913).
Na 1900 ontstond er steeds meer verschil
tussen het hoofdgebouw en de praktijkvleu
gel. Hettweelaags hoofdgebouw werd com
pacter en blokvormig, terwijl aan de ach
terkant van het complex zich de vaak twee
verdiepingen tellende en lange praktijkvleu
gels bevonden. Vanwege de representatieve
functie van het hoofdgebouw aan de straat
had alleen dit deel een kap, soms voorzien
van torentjes. De praktijklokalen waren
vanaf de weg veel minder zichtbaar en had
den een plat dak. Bestaande voorbeelden
van dit type zijn de ambachtsscholen van
Heerenveen (1910) en Meppel (1919).
Vanaf 1924 vindt in de ontwikkeling weer
een verandering plaats. Het functionalisme
krijgt steeds meer invloed en het verschil
tussen hoofdgebouw en praktijkvleugel ver-
Ambachtsschool te Zwolle, 1934.
dwijnt. Begin jaren dertig worden de over
gangsvormen zichtbaar. Het betreft onder
andere de nog bestaande ambachtsschool
in Goes uit 1924, gebouwd in zakelijk
expressionistische stijl. Een ander voor
beeld is de gesloopte nijverheidsschool
in Velsen uit 1932. Dit gebouw had een
drielaags hoofdgebouw met kap in Amster
damse School stijl en een éénlaags prak
tijkgedeelte in functionalistische stijl. Een
gebouw met drie bouwlagen en het gebruik
van stalen ramen was kenmerkend in deze
periode. Scholen met één kap (Gouda,
1932) en platte daken (Zwolle, 1934) wer
den tegelijkertijd ontworpen.
Onder invloed van de Delftse School werd
de vormgeving van ambachtsscholen na de
Tweede Wereldoorlog traditioneler. Grof
weg bestaan er twee hoofdvormen. Voor de
kleinere regionale scholen betreft het een
hoofdbouw uit twee bouwlagen met kap en
praktijklokalen op de begane grond met een
kap voorzien van lichtstraten of sheddaken.
In de grotere steden heeft het hoofdgebouw
veelal drie bouwlagen, al dan niet met kap.
Ook veranderingen in het onderwijspro
gramma worden zichtbaar, bijvoorbeeld
door de toevoeging van gymnastieklokalen.
De scholen breidden vanaf de jaren '70 dan
ook veelvuldig uit.
Vanaf 1960 komt de losstaande paviljoen-
bouw steeds meer op. Het hoofdgebouw
bestaande uit drie of vier bouwlagen staat
midden op het perceel. Hierdoor ontstaat
meer ruimte voor groen en of een voorplein.
De éénlaags praktijklokalen werden rond
het hoofdgebouw geplaatst.
Bij herbestemming van voormalige amba
chtsscholen zou meer aandacht moeten zijn
voor de onderwijskundige geschiedenis en
ontwikkeling en het opvallende onderscheid
tussen theorie- en praktijklokalen. Ook zou
bij het bepalen van cultuurhistorische waar
den meer aandacht mogen zijn voor latere
uitbreidingen en niet alleen voor het oor
spronkelijke representatieve hoofdgebouw
aan de straatkant. Daarbij moet de bijbeho
rende dienstwoning niet vergeten worden.
Verder zou een representatieve doorsnede
van niet beschermde scholen alsnog een
monumentenstatus moeten krijgen. Hierbij
moet worden gekeken naar de regionale en
landelijke spreiding, een opgave voor monu
mentenzorg op nationaal niveau.
Maarten de Graad is zelfstandig bouw-
historicus en architectuurfotograaf.
Ambachtsschool te Leeuwarden, 1959.
september 2015 HEEMSCHUT 9
