Eeuwen van bouw-
historie in baksteen
Digitale erfgoedbescherming
met encyclopedie grofkeramiek
Ad Bokhorst - Het kan niet missen, Nederland is een baksteenland.
Je hoeft immers maar naar buiten te kijken of een wandeling te
maken of je ziet baksteen in alle soorten, maten en kleuren. En er
bestaat een oer-Hollandse baksteenindustrie met zijn karakteristieke
fabrieken en schoorstenen in de uiterwaarden van de grote rivieren.
Sinds kort is er een digitale encyclopedie gewijd aan grofkeramiek.
Steenfabriek Randwijk in 1999. Foto SHG
Grofkeramiek omvat aiie bouwpro
ducten die van klei zijn gebakken, kort
gezegd de bakstenen en dakpannen. Reeds
vóór onze jaartelling werden stenen gebakken.
De Romeinen bleken ware meesters te zijn
in het bouwen met baksteen. Daarna is het
een tijdje stil, want met het verval van het
Romeinse Rijk ging in West-Europa ook de
techniek van het vormen en bakken verloren.
Pas in de 13de eeuw ontdekten de klooster
ordes opnieuw deze techniek. Dit leidde tot
grote bouwactiviteit, bij de monniken ter meer
dere eer en glorie van God, bij de stadsbestuur
ders om het aantal branden terug te dringen.
Na de Middeleeuwen is het gebruik van stenen
en pannen gemeengoed gebleven. Niet alleen
in Nederland. In diverse landen is sprake van
een eigen baksteenstijl. In Italië is bij diverse
romaanse kathedralen wat het baksteengebruik
betreft de invloed van de oude Romeinen her
kenbaar, bijvoorbeeld in Fidenza en Modena. In
Engeland wordt de vaak romantische dorpsar
chitectuur mede door de kleur en afmetingen
van de baksteen bepaald. Dichter bij huis zien
we in de Flanzegebieden niet alleen een breed
gebruik van baksteen, maar is er tevens sprake
van een uitbundige versiertrant in baksteen.
Flelaas te weinig Nederlanders kennen de
prachtige, roodgekleurde onovertroffen
romano-gotische kerken in Groningen, een
erfgoedbezit van unieke waarde. Baksteen is zo
Nederlands, dat de Britse architectuur-histo
ricus David Watkin meende dat ons Paleis op de
Dam in Amsterdam uit baksteen is opgetrokken.
Weer mooi
Na de Middeleeuwen zijn in Nederland diverse
rijke baksteen-periodes te onderkennen,
bijvoorbeeld de grachtenarchitectuur, diverse
renaissance-gebouwen, de neogotiek en de
Amsterdamse School. Ook nu lijkt er weer
sprake te zijn van een opleving, zie bijvoorbeeld
de woningbouw op de voormalige eilanden van
de Amsterdamse haven en in utiliteitsbouw als
het CentreCourt in Den Plaag. Bij dit alles dient
te worden bedacht, dat baksteen in het ver
leden niet alleen in de architectuur werd toe
gepast, maar dat dit materiaal tot het beton-
tijdperk ook constructief werd gebruikt, zowel
bij gebouwen als bij de bouw van bruggen of
vestingwerken. Baksteen als wegverhardings
materiaal tot slot gaf onze historische steden
een zo nadrukkelijk eigen karakter.
Plet productieproces van baksteen en dak
pannen is door de eeuwen heen in essentie
hetzelfde gebleven. Klei wordt gewonnen,
ondergaat een voorbewerking, wordt gevormd,
gedroogd en gebakken. Wel werden de tech
nieken in de loop van de tijd steeds beter, zoals
met de ontwikkeling van de ringoven en de
latere tunneloven. De kwaliteit en omvang van
de baksteenindustrie mochten er trouwens zijn.
In sommige ovens konden meer dan 500.000
stenen gebakken worden. In de omgeving van
Leiden stonden in de zeventiende eeuw ruim
dertig ovens, in elk daarvan werden drie tot vijf
maal per jaar 600.000 stenen gebakken.
In de tweede helft van de twintigste eeuw
raakte een groot aantal bedrijven in verval, dit
als gevolg van verdergaande automatisering
van de productie. Vrijwel alle nog bestaande
grofkeramische bedrijven in Nederland zijn nu in
handen van een handvol concerns.
Documentatie
Om het rijke verleden niet met het verval te
laten verdwijnen is in 1991 de Stichting Plistorie
Grofkeramiek SHG) opgericht. Doel is het con
serveren en opslaan van kennis in een omvang
rijk archief met tijdsdocumenten en foto's. Dit
gebeurt door het verzamelen van documentatie,
30 Heemschut februari 2010
