Elderhorst herstelt historische torenuurwerken
Annette Lieth - Plezier in het werk spat van het gezicht van Cees Elderhorst.
Hij kan uren enthousiast praten over zijn liefde voor de torenuurwerken.
Ruim vijftig jaar is hij nu samen met zijn broer Koos als tweede generatie
werkzaam in het bedrijf dat actief is op het gebied van uurwerkrestauraties
en nieuwbouw, op basis van historische kennis en eigen onderzoek.
Het is een gesprek tussen ijzeren delen, assen, raderen en draden, bewe
gende slingers en wijzerplaten.
Foto 1 Een van de vele torenuurwerken van Elderhorst. I 4 4 4 ua M
Foto Annette Lieth f J VP K CT f\P O O K IIAT f| IP T I I fl
Foto 2 Cees Elderhorst bij zijn trots van de collectie. C^l I LI IV L J
HET BEDRIJF ELDERHORST kwam in 1926
door de ontwikkeling van een elektrische
IuidinstaNatie in aanraking met torenuurwerken
en luidklokken. De specialisatie nam een grote
vlucht waardoor Cees en Koos Elderhorst een
goede naam hebben opgebouwd in de kleine
kring van uurwerkmakers. Ze hebben bij het
sluiten en slopen van kerken vele onderdelen
van de geschiedenis van torenuurwerken met
luidklokken van de ondergang weten te redden
en opgenomen in hun privéverzameling.
Torenuurwerken
Omstreeks 1275 moet het eerste mechanische
uurwerk zijn uitgevonden. Door wie is onbe
kend, maar het heeft hoogstwaarschijnlijk
plaatsgevonden in een kloostergemeenschap.
Kloosters waren immers centra van weten
schap en techniek en hadden grote behoefte
aan goede tijdmeters voor het aangeven van de
verplichte gebedsuren.
In de periode 1275 - 1500 is een snelle opkomst
van torenuurwerken in de Europese steden
waar te nemen. Dat het hebben van een toren
uurwerk voor een stad statusverhogend was
heeft daar aan die opmars zeker bijgedragen. In
dorpskernen werden torenuurwerken alge
meen, toen ook op het platteland de noodzaak
ontstond het dagelijks leven te ordenen. Het
initiatief daartoe werd doorgaans door de
kerkelijke gemeenschap genomen.
Toen behoefte ontstond de tijd niet alleen te
kunnen horen, maar ook te kunnen aflezen,
werden wijzerplaten en wijzers aan de toren
aangebracht. Meestal werden ze vrij laag
tegen de torenmuur geplaatst aan die zijde
waar de gemeenschap er het meeste profijt
van had. Later werden wijzerborden aan alle
zijden geplaatst, hoewel nog veel dorpstorens
te vinden zijn die er één, twee of drie bezitten.
De wijzerborden werden vervaardigd uit hout
of koper en in de 19e eeuw van gietijzer of zink.
Torenuurwerken zijn zeer divers van vormge
ving en constructie. Veel mechanische toren
uurwerken gingen verloren en zijn vervangen
door moderne uurwerksystemen.
Vakmanschap
In de werkplaats klinkt intussen het rustig
tikken van de vele opgestelde uurwerken. Het
slagtempo hangt af van de grootte van de
luidklok. Hoe groter de klok, hoe trager het
slagtempo moet zijn om de klok gelegenheid te
geven om uit te zingen.
De broers verzamelden in de loop der jaren
hopen verroeste onderdelen en vastgeroeste
exemplaren. De ontbrekende delen vormden
een groot probleem, maar door de onderhoud-
ervaring die ze hebben opgedaan, zijn ze in
staat de ontbrekende delen in de werkplaats
te maken, volgens het vakmanschap uit de
bouwtijd.
Trots is Cees op het uurwerk dat weggegooid
zou worden. Het was verwaarloosd en volgens
anderen niets meer waard. De assen zaten vast
door roest, maar zonder ze te beschadigen
heeft hij ze los gekregen en het geheel opge
knapt. Niemand geloofde erin, maar het is een
mooi uurwerk geworden. 'Het is heel leuk om
iets dat oud en door slijtage incompleet is, weer
compleet te maken. Het werk wordt gewaar
deerd en je levert een mooi product af.'
Elderhorst installeert en klautert in torens
door het hele land. Een enkele keer ook over
de grens. Het fysieke werk maakt het beroep
zwaar. Daarnaast is alleen technisch zijn tegen
woordig onvoldoende, want dit specialisten
werk vereist ook commercieel inzicht. De trots
op het afleveren van iets moois zorgt ervoor
dat Cees het werk volhoudt, ondanks dat er
geen toekomst meer zit in zijn bedrijf.
De liefde voor het vak blijkt ook uit het rijk
gevulde archief op de zolder van de werkplaats.
Het bevat briefwisselingen met opdrachtge
vers, foto's van werken en oetrooigegevens
van verschillende uitvindingen naast een rijke
sortering aan uurwerken, luidklokken, klepels,
wijzers en wijzerplaten, meestal gered van de
sloop en altijd omgeven met verhalen.
Annette Lieth is redacteur van Heemschut
Zie ook de website van de stichting tot behoud
van het torenuurwerk: www.torenuurwerk.nl
38 Heemschut december 2007