ontwerp van de stadsarchitect Daniël
Stalpaert. Daarover schreef ik een kleine
dertig jaar geleden: 'In opzet en uitvoering is
's Lands Zeemagazijn te Amsterdam duidelijk
veel meer dan 'alleen maar' een opslagplaats.
Het is ook - zoals F.A.J. Vermeulen het uit
drukt - een 'compositie van steen en water'
die de betekenis uitdrukt van het
Amsterdamse admiraliteitscollege voor het
zeewezen van de staat. In dit opzicht is van
bijzondere betekenis dat de bouwmeester de
naar het water van het vroegere Marinedok
gelegen zijde het meeste accent heeft
willen geven', namelijk door het aanbrengen
van een driedubbele ingang, tegen één enkele
het Kattenburgerplein.
In het derde kwart van de 17e eeuw verrees
aan de Kattenburgerstraat de monumentale
hoofdpoort met driehoekig fronton, versierd
met het wapen van het College (een schild
met de letters 'AA' en de leeuw van de
Generaliteit, liggende op twee gekruiste
ankers). Niet lang tevoren, in 1660, was op
Oostenburg de Admiraliteitslijnbaan aange
legd. Het monumentale voorgebouw huisvest
tegenwoordig het Werkspoormuseum.
Het complex op Kattenburg was tot het begin
van de Eerste Wereldoorlog Marinewerf en is
nog steeds grotendeels in gebruik bij
'Defensie'. Het ligt dus min of meer voor de
hand dat het vele veranderingen heeft onder
gaan. Zo bouwde men er tussen 1882 en 1884
het markante 'Marinepaleis'. Dit diende ter
vervanging van de ongezond geachte
Voorwerfgebouwen, die overigens nog steeds
bestaan (Vincent van Gogh heeft er gewoond
als gast van zijn oom, de toenmalige
Amsterdamse marinecommandant). Het 'Paleis'
met zijn vier torens is gesloopt voor de bouw
van de IJtunnel. De Amsterdamse Rijkswerf
was een tijd lang het modernste scheeps
bouwbedrijf van Nederland, vooral dankzij dr.
B. J. Tideman (1834-1883) die er onder meer
een sleeptank voor weerstandsproeven met
scheepsmodellen inrichtte, de tweede ter
wereld. De ligging van het terrein was echter
ongunstig. Aan de vooravond van de Eerste
Wereldoorlog kwam een einde aan deze 'Werf
van Aanbouw en Herstelling'. Het terrein bleef
echter in beheer bij de Marine, eerst als
Marine-Etablissement en sinds enkele jaren als
Facilitair Complex, met scholen en waar al het
militair personeel wordt gekeurd. Een deel
heeft tegenwoordig geen militaire bestem
ming meer. In 2001 verrees een ultramodern
depotgebouw ten behoeve van het
Scheepvaartmuseum. Dat heeft een wel zeer
passende huisvesting in het Zeemagazijn.
Den Helder
Nadat in 1795 de Bataafsche Republiek
ontstond centraliseerde de Marine steeds
meer. Kort nadat het Koninkrijk der
Nederlanden tot stand was gekomen werd
Amsterdam hoofdplaats van het Hoofd
departement van de Zuiderzee met etablisse
menten in onder meer de hoofdstad,
Medemblik en Den Helder. Bij Den Helder
was tijdens de Vierde Engelse Oorlog een
oorlogshaven ontstaan. Napoleon is echter de
eigenlijke schepper van Den Helder als mari
nebasis. Hij zou zelfs gezegd hebben dat hij
het maken zou tot 'het Gibraltar van West-
Europa' (een uitspraak waarvoor ik overigens
nooit een echte bewijsplaats heb gevonden).
Wel is zeker dat onder zijn regering een
begin is gemaakt met grote werken aan het
Nieuwediep, zoals de aanleg van een marine
werf en de bouw van een fortenlinie met
verdedigbare verbindingsweg.
De Rijkswerf bleef tot enkele jaren geleden in
gebruik en verhuisde daarna naar de Nieuwe
Haven die na de Tweede Wereldoorlog op
oorspronkelijk buitendijks terrein is aange
legd. Wat nu bekendstaat als het terrein van
de voormalige Rijkswerf Willemsoord dient
diverse doeleinden. Er zijn nog vele
gebouwen aanwezig uit de beginperiode van
24 Heemschut augustus 2006
