24
Heemschut
februari 2005
straat de enige zichtbare restauratie. Er is
namelijk bij die restauratie gekozen voor het
handhaven van het oorspronkelijke bouwcon
cept. Slechts in een enkele binnenruimte zijn
wezenlijke veranderingen aangebracht.
Glas-in-lood van Lourijsen
Een bezoek aan de mannenruimte vormt het
hoogtepunt van elke rondleiding. Van alle
ramen die L.Th.C. Lourijsen (1885-1950)
heeft gemaakt, vinden we hier de mooiste glas-
in-loodramen. Hij ontwierp naast de twaalf
medaillons van Venetiaans glas, die langs de
onderkant van de koepel zijn aangebracht, ook
het andere mozaïekwerk in de sjoel. De grote
kroonluchter (1200 kilogram), de prachtige
chanoekastandaard en al het andere koperwerk
is ontworpen door de Enschedese edelsmid
Piet Regenspurg (1894-1966).
De mannenruimte zit vol symboliek. In de
ronde ramen (viermaal drie) worden de grote
feesten van de joden verbeeld in drie symbolen
per feest:
Bevrijdingsfeest - Pesachboven de ingang
Wekenfeest - Sjawoeothboven de Heilige Arke
Loofhuttenfeest - Soekotboven de zangers
tribune
Grote Verzoendag -Jom Kippoerboven de
Vrouwengalerij
Er zijn verwijzingen naar de Tien Geboden,
het joodse Nieuwjaar, de sjabbat en de schep-
Zicht op de Heilige Arkede plaats waar de
torarollen bewaard worden.
gebruikelijke neostijlen, liet De Bazel zich
omstreeks 1895 vooral inspireren door de niet-
historiserende Jugendstil. Later verwerkte hij
ideeën van de Nieuwe Zakelijkheid en het
Functionalisme. In zijn opvattingen over
symmetrie, decoratieve toepassing van
baksteen en aandacht voor het detail is de
invloed van de Amsterdamse school zichtbaar.
Zijn ideeën over de constructie van de koepel
van de synagoge te Enschede zijn experimen
teel te noemen. Het gebruik van metalen kozij
nen valt daar ook onder. De sterke nadruk die
hij legt op het ambachtelijke aspect van de
bouw en de inrichting van zijn gebouwen zijn
echter veel minder revolutionair.
De Bazel is moeilijk in te delen bij een bepaalde
stroming. De meeste van zijn werken zijn het
product van een gematigd modernisme. Toch
verwierf hij zich in kringen van Amsterdamse
architecten een grote reputatie en werd betrok
ken bij belangrijke stedenbouwkundige
opdrachten. Zijn belangrijkste schepping, naast
de synagoge van Enschede, was het bankkan
toor voor de Nederlandse Handelmaatschappij
in Amsterdam in de Vijzelstraat, gebouwd
tussen 1920 en 1926. Hij ontwierp meer dan
honderd villa's, waaronder enkele grote in
Enschede voor respectievelijk S. Menko (1914)
enM.J. Menko (1923).
Mannenruimte
Het samenbrengen van synagoge en bijgebou
wen in één groot complex is voor die tijd een
nieuw gegeven. Het hart van het complex, dat
parallel aan de Prinsestraat is gebouwd, vormt
de grote synagoge. Deze zogenaamde mannen
ruimte heeft een vierkante plattegrond en een
hoge koepel. De hoofdingang van de sjoel ligt
recht tegenover de ingang van de mannen
ruimte. De ingang voor de vrouwen ligt,
staande voor het gebouw, rechts van de dags
joel. De manneningang ligt links naast de
Kerkeraadskamer. Aan de vrouwenkant is een
huis gebouwd voor een van de ambtenaren van
de joodse gemeente. Naast de manneningang
ligt het administratiekantoor, daarnaast weer
een ingang. Deze leidt naar de twee klaslokalen
op de benedenverdieping en via de trap naar de
feestzaal boven. Het front van het synagogen-
complex wordt afgesloten met een tweede
woning. Via een ingang aan de achterzijde van
het gebouw is het mikwe bereikbaar. Dit rituele
bad is nog niet gerestaureerd.
Het complex valt aan de buitenkant op door de
vier, nu nog bruine, koperen koepels.
De na jaren groen uitgeslagen oorspronkelijke
koepels zijn vervangen. Eigenlijk is dit vanaf de
De synagoge aan de Prinsestraat, met ruimte
voor zeshonderd personen, straalt rijkdom uit.
De joodse gemeenschap in Enschede was niet
rijk, op enkele uitzonderingen na. Door steun
van de joodse textielfabrikanten kon deze sjoel
gebouwd worden zonder geld van welwillende
niet-joodse burgers.
Frank van Zuylen is historicus.
Literatuur en bronnen
Brilleman, R. V., Inventaris van de archieven van de
Nederlandsch Israëlietische Gemeente (NIG) Enschede
(1841/1993). Amsterdam, 2003.
Dit archief is te raadplegen in het Gemeentehuis van
Enschede aan de Langestraat.
Kolks, Z. en L., 'Als een machtige vorstinne troont daar
de synagoge vol majesteit.
De monumentale sjoel van Enschedeen de daaraan voor
afgaande hede- en leerhuizen. Delden/Rotterdam, 2004
Zuijlen, L. F. van, De mooiste synagoge van Nederland.
Joods leven in Enschede vanaf 1161. Hengelo, 2003
**Boom, H, Mijne leesportefeuillederde druk. Zwolle,
1954.
