Herbestemming in een nieuwe stadswijk
Ruud van Soest
Praat je over herbestemming, dan praat je over keuzes maken en
compromissen. Moet nieuwbouw lijken op wat er al staat? Of
zoek je het juist in contrast? Architecten die nieuwe functies
moeten invoegen in een historische omgeving, hebben niet
zelden een voorkeur voor de tweede positie. In dit artikel twee
voorbeelden hiervan uit het Oostelijk Havengebied Amsterdam:
het SH B-gebouw, gedenkteken van de sociale geschiedenis van
de haven, en boven oude pakhuizen 'zwevende appartementen.
Verkenningen in hergebruik, deel 2.
februari 2005
Heemschut
17
SH B-gebouw: de inrichting wekt sterke
associaties met een scheepsinterieur.
Foto CASA Architecten.
Achterzijde SHB-gebouw, verbouwd door
CASA-architecten (1992). Om op de verdieping
voldoende atelierhoogte te bereiken, is de
oorspronkelijke vloer verlaagd. Op de begane
grond zijn gemeenschappelijke ateliers en
expositieruimten. De brandtrap bevat een
slechts aan één kant te openen dievendeur.
Foto Visual Text.
Voorzijde SHB-gebouw, in de verbouwings
metafoor: de scheepsbrug. Het oude gebouw
bevatte al ronde vensters, deze twee
'patrijspoorten' zijn toegevoegd, nog net
zichtbaar is de 'schoorsteen'. Er zijn gemeen
schappelijke dakterrasseneen gemeen
schappelijke tuin en aan de oostzijde vier privé
tuinen. De woningen bevinden zich rond de
centrale binnenhal. Aan de westkant bevinden
zich bedrijfsruimten. Foto Visual Text.
Het Oostelijk Havengebied is niet alleen het
verhaal van grote migratiestromen en handels
vaart. Het is ook de geschiedenis van de mensen
die er werkten en van de georganiseerde arbei
dersbeweging. Rond de eeuwwisseling liet deze
aan het rauwe kapitalisme zijn tanden zien.
Beroemde stakingen vonden hier plaats: de
spoorwegstaking van 1903 - 'Gansch het rader
werk staat stil, als uw machtige arm het wil'. En
de Internationale Zeeliedenstaking van 1911,
waarbij reders Nederlandse scheepslieden
vervingen door Chinezen - ook nog eens goed
koper! In 1917 trokken hongerige bewoners
van de oostelijke eilanden en de nabijgelegen
Indische Buurt naar de havenloodsen, omdat ze
dachten dat er grote hoeveelheden aardappels
opgeslagen lagen - het aardappeloproer. En bij
het bezoek van koningin Wilhelmina in 1918
ontstond een broodoproer. Leger en politie te
paard werden ingezet bij het neerslaan van
stakingen en hongeroproer. Er werd door de
opgemarcheerde infanterie met scherp gescho
ten.
Een bewogen verleden, maar alle onrust bracht
wel sociale verbeteringen teweeg. Zo werden
de havenarbeiders niet langer in kroegen van
ronselaars ingehuurd en uitbetaald - zodat ze
hun zojuist verdiende loon direct weer konden
opdrinken en de ronselaar dubbel verdiende.
Er kwam een havenarbeidsreserve waaruit de
samenwerkende havenbedrijven (SHB) hun
losse arbeiders inhuurden, het zogeheten
'besteken'. Voor het garantieloon moesten die
arbeiders zich drie maal daags melden bij het
SHB-gebouw, dat in 1918 speciaal daarvoor bij
de Verbindingsdam was neergezet.
SHB-gebouw
Het SHB-kantoor is ontworpen door
J.W. Hanrath - 'de vader van de Gooise land
huisarchitectuur' -en D.F. Slothouwer, die
later in Berlages Plan Zuid een woningblok
ontwierp. Architectonisch was het een curieus
gebouw. Van buiten zag het eruit als een soort
Fort Knox, een op het oog massief gebouw met
66 centimeter dikke muren - er was vaak veel
geld aanwezig voor de uitbetaling van daglo
nen. Maar in feite was het een 'hol' pand. Van
binnen bestond het voornamelijk uit een grote
hal met glazen dak, de bestekingszaal, met
rondom een schil van balies en smalle kantoor
ruimten. Aan de achterzijde zag het verhoogde
kantoor van de directeur uit over de rijen arbei
ders. In de buitenmuren op de begane grond
waren verticale ramen, een soort schietgaten
waardoorheen je uit de kleine zijkantoortjes
toch enig uitzicht had.
Het pand heeft stijlkenmerken van de
Amsterdamse School en de horizontale geve-
lopbouw met verticale dakoverstekken doen in
de verte denken aan Frank Lloyd Wright. Het
geheel straalde met zijn symmetrie en ruwge-
hakte hardstenen penanten een sombere monu
mentaliteit uit. Alleen op de zuidoosthoek, aan
de kant van de Verbindingsdam, was een licht
voetig element: een glazen koepel vanwaar je a
schepen zag vertrekken naar hun verre bestem
mingen. De uitzichtkoepel is niet meer. Hij
werd op 27 mei 1940, na een geallieerd
bombardement op de haven, door de Duitsers
gesloopt om plaats te maken voor luchtafweer
geschut. Ook de keuken werd gevorderd door
de Wehrmacht. Na de oorlog zaten er NSB'ers
vast in het SHB-gebouw.
Rommelen met de geschiedenis
