Landelijke Heemschutdag
over de grens
Gemeenschappelijk cultuurgoed
aan de Nederrijn
december 2004
35
Het Nederrijnse cultuurgebied dat
zich uitstrekt aan weerszijden van
de Nederlands-Duitse grens, is
meer dan één excursie waard. Op
de Landelijke Heemschutdag in
augustus werd een goede start
gemaakt met een aanbod van drie
verschillende routes: de Heuvel
rugroute, de Verdedigingsroute
en de Kerkenroute. In Kalkar, in
de Nikolaikirche, kwam iedereen
samen. Drie deelnemers doen
verslag.
De Heuvelrugroute
Een volle bus vertrekt uit
Nijmegen richting 'het Hoog'
waar tegen de heuvelrug de
dorpen Ubbergen en Beek in hun
schoonheid liggen te dromen. We
rijden langs juweeltjes van archi
tectuur die aanleiding geven voor
stilistische en historische uitleg.
Tussen de bomen door vangen we
zo nu en dan een glimp op van 'het
Laag', het vlakke rivierenland dat
zo goed is te overzien, een aspect
waar het de Romeinen eertijds om
te doen was.
In Beek lag tot de grenscorrectie
in 1949 de grens met Duitsland.
Tot op heden is dat nog af te lezen
aan de forse, strenge bouwstijl van
de voormalige Duitse huizen. De
route gaat verder naar
Kranenburg, vroeger geliefd door
pelgrims, nu vooral pleisterplaats
voor Nederlandse fietsers. De
eerste stop is bij de Tiergarten
(Unesco-monument, 1993) nabij
het Kurhaus te Kleef. Het hoogste
punt van de terrassentuin biedt
een fraai uitzicht. Trots vernemen
we dat de monumentale fontein-
aanleg een ontwerp is van onze
Jacob van Campen.
Even later staan we stil bij 'De
Fonteijn van Pallas', een meester
werkvan de Antwerpse beeldhou
wer Artus Quellien, geschonken
door Amsterdam aan de stadhou
der van Kleef, Johan Maurits van
Nassau-Siegen. Dit diplomatieke
geschenk was een meesterlijke zet
van de Amsterdamse magistraat
om de 'vredesvorst'Johan Maurits
en met hem de machtige keurvorst
van Brandenburg te vriend te
houden. Politieke en culturele
betrekkingen tussen de Republiek
en het hertogdom Kleef speelden
ook een rol bij de restauratie door
Pieter Post (o.a. interieur
Mauritshuis, stadhuis Maastricht)
van de machtige Schwanenburg
die schitterend op de steile heuvel
van Kleef ligt.
's Middags bezoeken we kasteel
Wissen. Kasteelheer Freiherr von
Loe zelf verzorgt een persoonlijk
getinte rondleiding door de stijl
kamers van het oude huis en de
nog steeds in gebruik zijnde huis
kapel. Dit Gesamtkunstwerk in
Nazarenerstijl is een van de zeld
zaam overgebleven kapellen van
dit type.
Ria Koning, PR-adviseur Heemschut
Gelderland
De Verdedigingsroute
Bij verdediging denk je in
Nederland al gauw aan water, dus
het verbaast ons niet dat de bus
koers zet naar het rivierengebied
en de Ooijpolder inrijdt. Via het
grensdorp Millingen bereiken we
het Duitse plaatsje Düffelward.
Hier heeft een oude arm van de
Rijn het geweld van de eeuwen
oude aanzandingen kunnen over
leven. Per veer steken we de Rijn
over en wandelen aan de overkant
door de 'coupure' in de verdedi-
gingswal van Schenkenschans naar
de plaats waar de oude garnizoens
kerkvan het fort heeft gestaan.
Verwonderd bemerken we dat
binnen de muren van deze
verstilde woongemeenschap
nauwelijks meer iets aan het verle
den herinnert! De verwondering
maakt plaats voor bewondering als
we horen hoe door de eeuwen
heen Nederlandse waterbouwkun
digen hier gestreden hebben tegen
de verraderlijke stromingen van de
Rijn. Een ongelijke strijd die
uiteindelijk gewonnen werd door
de natuur. Zo veranderde het fort
Schenkenschans, dat oorspronke
lijk omspoeld werd door het water
van Waal en Nederrijn, in een
plaats gelegen op de zandplaat van
Salmoord waar de Rijn nog slechts
op grote afstand te ontwaren valt.
Het Salmoord is vandaag de dag
één van de prachtigste natuurge
bieden in de Gelderse Poort. Ook
de militaire geschiedenis is
opmerkelijk. Het fort dat eens
Nederlands voornaamste vesting
was, werd door particularistisch
gedrag van de autoriteiten in de
zeventiende en achttiende eeuw
maar al te vaak verwaarloosd en
uiteindelijk teruggegeven aan
Duitsland.
Na de lunch brengen we een
bezoek aan de voormalige burcht
Boetzelaer in Appeldorn. Ook hier
tref je geen museum met schilde
rijen en geharnaste figuren uit een
ver verleden aan. Boetzelaer is in
architectonische zin geworden van
een ruïne tot een cultuurmonu
ment dat verleden en heden met
elkaar verbindt. Ook in functio
nele zin is de burcht geworden van
oorspronkelijke stamslot van de
Nederlandse familie van
Boetzelaer tot een zeer aantrekke
lijk familiehotel waar bruiloften
gevierd kunnen worden en
congressen georganiseerd.
W. Wolters, voorzitter provinciale
commissie Gelderland
De Kerkenroute
Deze route voert door het polder
land om verschillende dorpsker
ken te bezoeken. De eerste bezich
tiging is in de St. Martinskirche in
Zyfflich, die vanwege de kubieke
ruimte-indeling en de forse pijlers
een schoolvoorbeeld is van de
Ottoonse bouwtrant (bouwstijl ten
tijde van Otto III, 980 - 1002). In
de kerk bevinden zich resten van
Romeinse spolia, bouwelementen
afkomstig van Romeinse gebou
wen die zo veel status hadden dat
ze ook wel werden geschonken.
De tocht gaat verder naar
Hanselaer, waar het ogenschijnlijk
eenvoudige dorpskerkje mijn hart
steelt door het prachtige houtsnij
werk van het hoogaltaar (1530-
1648) en de triomfkruisgroep (laat
16e eeuw). Het kleine weggetje
van Hanselaer naar Kalkar mondt
uit in de Hanselaertor, een naam
die herinnert aan de monumentale
stadspoort die in 1770 werd afge
broken en waarvan de stenen
werden gebruikt voor de bouw van
het nabij gelegen molencomplex.
In deze 'Kalkarer Lohwindmühle'
is nu een restaurant gevestigd,
waar we dan ook lunchen.
Via het centrale marktplein wan
delen we hierna naar de indruk
wekkende Nicolaikirche. Bij
binnenkomst worden we verrast
door het fraaie orgelspel van de
heer Szopinski. Tijdens de uitleg
die daarna volgt over de geschie
denis en architectuur van de kerk,
is een hoofdrol weggelegd voor
enkele altaarstukken. Zo bevat het
hoogaltaar maar liefst 212
gebeeldhouwde figuren en
geschilderde vleugels.
Een volgend hoogtepunt blijkt de
St. Klemenskirche (1140 - 1160)
te Wissel, de best bewaarde
Romaanse basilica in dit gebied.
Het is wel even slikken om te
horen dat slechts enkel decennia
geleden bij een renovatie diverse
muurschilderingen zijn verwijderd.
We besluiten de dag met een kort
bezoek aan Louisendorf. Deze
plaats in carrévorm is in de acht
tiende eeuw ontstaan als een land
bouwnederzetting voor vluchte
lingen die omwille van het geloof
de Pfalz verlieten. Oorspronkelijk
doel van deze protestante vluchte
lingen was de Republiek der
Verenigde Nederlanden. Door
het ontbreken van de nodige
papieren werden deze mensen aan
de Nederlandse grens onverbidde
lijk teruggestuurd. Met toestem
ming van de Keurvorst van
Brandenburg mochten ze grote
stukken van het Reichswald ont
ginnen om landbouw te bedrijven.
Ellen Wilbrink, directie-assistent
Landelijk Bureau