Parelsnoer van droge
en natte gebieden
Jan Beruaes
Publieksevenement Bergen op Zoom 25 september
Ten onrechte is de West Brabantse Waterlinie veel minder
bekend dan de Nieuwe Hollandse. Daarom besteedt Heemschut
tijdens het bezoek aan Bergen op Zoom veel aandacht aan die
linie.
30
Heemschut
We worden de laatste jaren overspoeld met
informatie over de Nieuwe Hollandse
Waterlinie, die na de Stelling van Amsterdam
op de nominatie staat voor de Werelderfgoed-
lijst. Minder bekend, maar niet minder interes
sant, is de waterlinie in West-Brabant tussen
Bergen op Zoom en Steenbergen.
Deze linie is in de belangstelling gekomen door
het voornemen de Rijksweg A4 (Antwerpen-
Vlaardingen-Delft-Schiphol) door te trekken
van de oostkant van de stad Bergen op Zoom
naar Dinteloord via Steenbergen. Deze weg
dreigde aanvankelijk over een stuk van de linie
tussen het belangrijkste fort, Fort de Roovere,
en Fort Pinssen gelegd te worden. In het thans
voorgenomen tracé schampt deze snelweg Fort
de Roovere en de daarvoor gelegen schootsvel
den langs de Schansbaan en het Halsters Laag.
Die bedreiging was de directe aanleiding voor
de oprichting van de Stichting Vrienden van
Fort de Roovere. Het belangrijkste doel
daarvan is om dit fort, dat verscholen ligt in de
bossen die erop en rondom geplant zijn, uit de
vergetelheid te halen. Twee studenten van de
Wageningen Universiteit hebben op verzoek
van de stichting in juni 2001 een landschaps
visie gepresenteerd over de hele West
Brabantse Waterlinie tussen Bergen op Zoom
en Steenbergen. Zij zien de linie als een parel
snoer van droge en natte gebieden, waaraan de
restanten van de voormalige forten de blikvan
gers zijn. Het gaat om de forten Pinssen en de
Roovere op het grondgebied van de voormalige
gemeente Halsteren ten noorden van Bergen
op Zoom en het Fort Henricus bij
Steenbergen. Per fort en de verbindingen daar
tussen zijn ontwikkelingsmogelijkheden aan
gegeven, die de herkenbaarheid en de leesbaar
heid in het landschap vergroten. Deze
landschapsvisie is de basis geweest voor een
subsidieaanvraag door de gemeente Bergen op
Zoom namens negen convenantspartijen. Het
gaat om een subsidie van het Bureau Belvedere
om de visie in concrete maatregelen om te
zetten. Die subsidieaanvraag is ten dele gegund
en de planvorming begint haar eindfase te
bereiken.
Oprukkend verzet
Deze linie is tot stand gekomen door de bijzon
dere geomorfologische situatie van dit deel van
West Brabant en de politieke ontwikkeling in
de Tachtigjarige Oorlog. Aan het begin
daarvan verzetten Holland en Zeeland zich het
hevigst tegen het Spaanse bewind. Aanvankelijk
zagen de Spanjaarden de Brabantse wal tussen
Bergen op Zoom en Steenbergen als een inte
ressante verdedigingslinie om het oprukkend
verzet vanuit Zeeland te stuiten. Nadat Bergen
op Zoom toch in handen van de Geuzen was
gekomen, gebruikten de Zeeuwen het natte
gebied ten oosten van de Brabantse wal om de
Spanjaarden op afstand te houden van de
Eendracht, de verbinding met Holland tussen
de Schelde en de Rijn. Dat natte gebied
bestond uit het veengebied van het Halsters
Laag tussen Lepelstraat en Moerstraten. Ook
lag er nog een reeks vennen in een oud beekdal
tussen het buurtschap Noordgeest tussen
Bergen op Zoom en Halsteren en het stuif-
zandgebied ten oosten ervan. Dit is het huidige
landgoed Vrederust en omgeving.
Afdoende was deze tactiek niet. Het bleek
mogelijk om tussen deze vennen door de
Brabantse Wal ten noorden van de stad Bergen
op Zoom te bereiken. Rond 1628 namen de
Staten Generaal het besluit om deze accessen
(zwakke plekken) in dat beekdal te voorzien van
de forten Roovere (langs de Schansbaan) en
Pinssen. Ook lieten zij een droge verbinding
graven tussen het meest zuidelijke ven in het
beekdal, de Kleine Melanen, en het oostelijke
moerasgebied van de Lage Meeren met de
Doorsnijdinghe. Later is FortMoermont bij
die Doorsnijdinge aangelegd en is de Ligne
tussen de forten Pinssen en Roovere toege
voegd. De Zeeuwen en Hollanders droegen de
kosten. Ook de vestingstad Bergen op Zoom
maakte deel uit van de waterlinie. Bij
Steenbergen werd het Fort Henricus al in 1627
aangelegd om via een sluis zout water via de
Steenbergse Vliet uit het Volkerak binnen te
kunnen laten. De Spanjaarden zijn er niet in
geslaagd de linie en de stad Bergen op Zoom te
overmeesteren. De stad had niet voor niets de
titel 'La Pucelle'; de Maagd, de Onschendbare.
Menno van Coehoorn heeft rond 1727 de stad
en de linie versterkt. In de Oostenrijkse
Successie-oorlog ging het niet meer om
Zeeland, maar om de strategische plaats Bergen
op Zoom. De Fransen deden in 1747 een zware
aanval op Fort de Roovere, maar slaagden er
niet in daar door te breken naar het noorden
van de stad. Vanuit het zuiden werd de stad
direct aangevallen en uiteindelijk overmeesterd.
Van dit beleg zijn destijds journalen gemaakt
die voorzien van tekeningen en kaarten zijn
uitgegeven in het Frans, Duits, Nederlands en
Italiaans.
Ir. J.C.A.M. Bervaes heeft zijn jeugd middenin de
West Brabantse Waterlinie doorgebracht. Hij
begeleidde het project van de Wageningse studenten
samen met prof. J. Vervloet vanuit Alterra, het
onderzoeksinstituut voor de Groene Ruimte in
Wageningen. Tijdens het Heemschut-publieks
evenement houdt hij een voordracht.
augustus 2004
