Amersfoort: van boerengehucht tot
streekcentrum
Jaap Kamerling
KNOB-studiedag over de middeleeuwse stad
De KNOB organiseerde begin september een studiedag over de
middeleeuwse stad vanuit archeologisch perspectief. Amersfoort,
waar de dag werd gehouden, stond centraal. Ook was er aandacht
voor het middeleeuwse watermanagement van steden als
Rotterdam en Vlaardingen.
De naam 'Amersfoort' was er eerder dan de
nederzetting die later die naam kreeg, vertelde
stadsarcheologe Francien Snieder. De naam
duidt de plek aan van een voorde, een door
waadbare plaats, door de rivier de Amer, een
oude benaming van de Eem. Waarschijnlijk
dateert de naam van de stad al uit de vroegmid
deleeuwse of Karolingische tijd. Uit die periode
stamt namelijk de route die liep van het hoge
land (dorp Hoogland) ten noorden van de
latere nederzetting Amersfoort naar belang
rijke plaatsen in het zuiden zoals Leusden,
Maarn en Dorestad. Reizigers op deze land-
route moesten het water oversteken. Dat was
het eenvoudigst op de plaats waar de verschil
lende beken van het oosten en zuidoosten
verdergaan in één stroom, de Eem. De hoogten
van de Amersfoortse Berg en van Bloemendal
(Hoogland) persen de beken hier in één
bedding.
Pakhuiszolder met sporenkap uit 1341: in 1495
is de kap van het pand Krommestraat 20
verstevigd en werden de sporen (bovenin)
ondersteund door een gebintconstructie
(kromstijl). Op de voorgrond een hijsrad om
vracht naar en van de zolder te transporteren.
Deze doorwaadbare plaats lag ongeveer daar
waar nu het centrum van de stad is. Dat kan op
de kruising van Bloemendalsestraat en het
Havik zijn geweest of op de kruising van
Langestraat en Weverssingel. Zowel Havik als
Weverssingel vormt een natuurlijk deel van het
water dat door de stad loopt, anders dan andere
grachten en singels in de stad. Deskundigen
denken dat de vroegste voorde het Havik heeft
doorsneden.
De verkeersroute met voorde ontstond eerder
dan de stad. Al rond het jaar 1000 bevond zich
op de hogere delen van de stad een boerenge
hucht. Bij onder meer de opgraving aan het
Mooierplein zijn boerderijen uit de elfde en
twaalfde eeuw gevonden. Deze zeer prille
bebouwing van wat later Amersfoort werd,
bevond zich op de zandige hoogten in het
zuidelijk deel van de middeleeuwse stad. Die
hoogten zijn uitlopers van de Amersfoortse
berg en onderdeel van een stuwwal. Het gebied
vormt een laatste 'opduiking' van het zand,
waaromheen de Eem meandert. De driesche-
pige boerderijen hoorden waarschijnlijk bij het
akkerland waarvan in een oorkonde van 1028
sprake is. In die oorkonde duikt voor het eerst
de naam 'Amersfoort' op. De Duitse keizer
bevestigt in dat document dat het klooster
Hohorst op de Heiligenberg ten zuidoosten
van de stad eigenaar is van de tienden uit het
akkerland te 'Amersfoirde'.
Het uiterste puntje van deze opduiking koos de
bisschop van Utrecht begin twaalfde eeuw als
plaats voor de hofstede van waaruit hij de
Gelderse Vallei wilde ontginnen. Door zijn
beschermde ligging in een meander van de
Eem vormde dit een strategische locatie. De
archeologen hoopten bij de opgravingen rond
de huidige Hof in 1991 vurig dat ze iets van de
bisschoppelijke hofstede terug zouden vinden,
alleen al gezien de woordverwantschap. Slechts
een gegraven gracht uit de twaalfde eeuw aan
de noordkant van het plein dicht tegen de Sint-
Joriskerk bleek een restant. Deze vormde de
zuidelijke begrenzing van het bisschoppelijk
terrein. De locatie van de hofstede moeten we
daarom zoeken op de plaats van de huidige
Joriskerk, waarvan de voorganger de hofkapel
is geweest, die bij het complex hoorde.
De huidige kerk, vele malen groter dan die
kapel, staat dus op de plaats waar ooit de
hofstede lag.
In de onmiddellijke omgeving aan de zuidwest
kant ontstond de vroegste stedelijke bewoning
eind twaalfde eeuw: houten huisjes, gelegen op
kleine, zandige hoogten. Door de stormvloed
van 1170 waarbij de Zuiderzee in zijn huidige
Voeten in het water: de pakhuizen waren zo
gebouwd dat de goederen zo uit de schepen
in de opslagruimtes konden worden geladen.
Onder de kelder van het pand aan de
Krommestraat 20.
