Noot
juni 2003
Heemschut
27
Kerkje op oude strandwal te Spaarnwoude,
na de brand in Volendam tot café verklaard.
De muren van de toren zijn zeker een meter
dik.
tijd werd waarschijnlijk het houten kapelletje
vervangen door een stenen gebouw. Wat rest
van dit kerkje is de laat-Romaanse toren met de
meterdikke muren van rode kloostermoppen,
versierd met hoeklisenen en onder de kap
boogfriezen.
Bijzonder is dat de kerk van Spaarnwoude
gewijd is aan de patroonheilige Gertrudis,
patroon van de reizenden en stervenden, maar
ook van verzoening en strijd. De heilige
Gertrudis wordt vooral in Friesland vereerd en
nagenoeg niet in Holland. Zij is herkenbaar aan
de muizen en ratten die haar abdissenstaf
beklimmen.
Hervorming
Na vermoedelijk een brand werd rond 1450 een
stenen kruiskerk gebouwd, de bestaande toren
werd verhoogd en kreeg een stenen torenspits.
Deze spits, die we op oude gravures kunnen
zien, werd in 1844 verwijderd en vervangen
door het eenvoudige tentdak. Sedert die tijd
heeft de kerk de bijnaam De Stompe Toren.
Tijdens het beleg van Haarlem in 1573 werd de
kerk geplunderd en daarna provisorisch
hersteld. Na een storm in 1747 werd de ruïne
geruimd, het huidige zaalkerkje werd in 1764
tegen de Romaanse toren gezet. De diensten en
de begraafplaats waren oecumenisch. De Akker
Gods werd in 1827 officieel een algemene
begraafplaats.
Rond 1568 werd de eerste hervormde predi
kant benoemd, die alras door Alva werd
verbannen. Vele dominees volgden. Het aantal
parochianen nam in de loop van de 18de eeuw
echter in snel tempo af. Men ging liever ter
kerke in het nabij gelegen Spaarndam. Slechts
vier maal per jaar was er nog een eredienst. In
1880 sloot het kerkje definitief de deur voor de
kerkganger en verder verval zette in. Enkele
jaren deed het dienst als museum en atelier van
de kunstenaar Frans Ba jon.
Na de Tweede Wereldoorlog zetten de heer en
mevrouw de Raaf zich in voor het kerkje. Zij
huurden het kerkje, organiseerden ontvangsten
en concerten en verrichtten archeologisch
onderzoek in de directe omgeving. Een voorge
nomen restauratie maakte een einde aan de
huurovereenkomst. De volgende huurder was
Jan Muldereen beeldhouwer die veel staal
gebruikt. Hij gebruikte de kerk als atelier en
woonde er tot 1982, vaak tot ongenoegen van
de omwonenden. Daarna kwam het beheer in
handen van de Stichting de Stompe Toren.
De laatste ontwikkeling is dat de Stichting in
onderhandeling is met de gemeente
Haarlemmerliede over aankoop van het kerkje.
Rijkssubsidie is afgewezen en de restauratie is
nog niet voltooid. De gemeente zegt geen geld
meer beschikbaar te hebben. Bovendien zullen
de aanpassingen op last van de brandweer ook
de nodige kosten met zich meebrengen.
Wellicht komt de Stichting als eigenaar wel in
aanmerking voor rijkssubsidie.
De onderhandelingen met veel haken en ogen
zijn nog in volle gang.
Legende
Aan de zuidmuur van het kerkje bevindt zich de
zogenaamde vaam van Klaes van Kyten. De
vaam is de afstand tussen de uitgestrekte armen.
Klaes van Kyten was de reus van Spaarnwoud,
hij zou 2,65 meter zijn geweest en leefde in de
13 de eeuw.
In de Gysbrechtt van Aemstel wordt hij
beschreven als 'De Sparewouwer reus, zoo onbe
schoft als groot'. In hetvijfde bedrijfwordt er
meer over hem gezegd.
Hij 'stack met hals en hoofdgelijck een steile
toren
En spitze, boven 't volck en alle hoofden uit.
En scheen een olyfant, die omsnoft met zijnsnuit.
Zijn spietze was een mast in zijne grove vingeren.
Ick zagh hem man op man gelijck konijnen slingeren.
Wel driemael om zijn hoofd, gevat bij't eene been,
En kneuzen dan den kop op stoepen of op steen.
Tot ver in de Phe reus in Spaarnwoude en
omgeving de ronde gedaan. De vaam wordt
aangegeven door twee in de muur gemetselde
natuurstenen blokken met een spanwijdte van
2,65 meter.
Castrum Peregrini
Oud-burgemeester van Amsterdam Jan Amold
d'Ailly en zijn vrouw verzochten het bestuur
van de Hervormde Kerk of zij aan de voet van
het kerkje begraven konden worden. Mevrouw
d'Ailly had tijdens de oorlog onderdak geboden
aan een aantal onderduikers, Duitse dichters,
die streden voor geestelijke vrijheid. Zij
vormden samen de Stichting Castrum
Peregrini, die streed tegen het nazisme,
verdrukking en dictatuur in het algemeen.
Zowel d'Ailly als enkele leden van de stichting
liggen aan de zuidkant van het kerkje begraven.
Mevrouw d'Ailly is ergens in de negentig en er
zal te zijner tijd ook bijgezet worden.
Brandvoorschriften
Aangezien de kerk aangemerkt is als een café
moeten er allerlei veranderingen worden
aangebracht.
Om te voldoen aan de nieuwe eisen voor een
gebruiksvergunning, gesteld aan cafés, moet dit
oude kerkgebouw worden aangepast, liever
gezegd aangetast. Deuren die eeuwen de kerk
indraaiden (vluchtte men vroeger niet vaker de
kerk in dan de kerk uit?), moeten opeens de
andere kant op scharnieren en voorzien worden
van panieksluitingen: horizontale stangen om
een deur snel te openen. Ruim zeven eeuwen
waren daarbinnen soms honderden mensen die
de eredienst beleden of vluchtten voor water en
overmacht. Men voelde er zich juist veilig en
beschut.
Het is onmogelijk de deuren de één meter
dikke muur in te laten draaien, ze slaan dan
tegen de gewelven en verliezen hun historische
vorm en constructie. Af en toe zal er een gezel
schap van meer dan 25 personen zijn en wordt
er misschien een glas geschonken. Het hele
gebouw hangt nu vol met enorme groene
verlichte vluchtwegborden en alle deuren
moeten de andere kant op draaien, omdat een
cafébaas in Volendam het met de regelgeving
niet zo nauw nam.
Met veel pijn en moeite werd een compromis
gevonden met de inspecterende instantie.
Laat de deuren openstaan als er meer dan
25 mensen in het kerkje zijn en zet ze vast met
hangsloten! Maar om die mensen dan niet aan
een longontsteking ten onder te laten gaan,
moet er juist in het oudste deel, de Romaanse
toren, een grote tochtpui worden aangebracht,
die er nooit was, niet past en bovendien veel
geld kost.
Conclusie van de inspectie: gezien de draairich
ting en de doorgangsbreedte van de aanwezige
uitgangsdeur is het op dit moment niet toege
staan om meer dan 25 personen in het gebouw
toe te laten. Inmiddels is een gebruiksbeper
king van kracht.
Is een kerk én rijksmonument gelijk te stellen
aan een café met alle voorschriften gekoppeld
aan een gebruiksvergunning voor meer dan 2 5
personen? Of moeten uitzonderingen mogelijk
zijn, uiteraard zonder de bezoeker onnodig aan
gevaar bloot te stellen?
Wij willen hierover graag van gedachten wisse
len.
Peter Capelle enAnne-Marie ten Cate, respectieve
lijk TA en lid van de Provinciale Commissie
Heemschut Noord-Holland.
Bij de ingang van de Akker Gods werd vorig jaar
met veel bombarie een kunstmatige zwerfkei
geplaatst. Deze kei, die van ver komt en geen
enkele binding heeft met deze eeuwenoude doden
akker, werd geplaatst door de gedeputeerde Ada
Wildekamp en deze daad werd prominent in de
steen gehakt. Ergens aan de achterkant staat in
kleine letters: 'Een aardkundig monument is een
heel bijzonder aardkundig verschijnsel. Het vertelt
iets over de natuurlijke ontstaansgeschiedenis van
een gebied.' Het prijskaartje werd er niet bij gebei
teld, maar de kosten kwamen overeen met de jaar
inkomsten die vele vrijwilligers met liefde voor de
kerk bij elkaar sprokkelen. De kosten van de restau
ratie van het kerkje vormen een voortdurende zorg.
Deze vele euro's hadden beter besteed kunnen
worden.
