Enkhuizen: sleutel tot de Zuiderzee
Jan-Derk Gerritsen
Op de eerstvolgende Heemschut Monumentendag, 11 mei
aanstaande, leiden wij U rond in de monumentale V.O.C.-stad
Enkhuizen (zie ook pag. 17).
18
Heemschut
april 2002
Met dank aan Oranje
Enkhuizen is de eerste stad, die in de Spaanse
tijd de zijde van de prins koos. En dat heeft haar
na de 'bevrijding' geen windeieren gelegd. In
1572 rammeiden de Watergeuzen uit armoede
naar Den Briel, want dat was ze tot vijf maal toe
bij Enkhuizen niet gelukt. Na de bevrijding ging
prins Willem op 20 oktober van datzelfde jaar
naar Enkhuizen als dank voor de standvastigheid
van de stad, die hij 'de sleutel tot de Zuiderzee'
noemde. En Amsterdam had het nakijken want
hij verleende het paalkistrecht - belastingheffing
op alle schepen, die de Zuiderzee binnenvoeren
- aan de stad, die pal bleef staan. De eerste schip
per, die het uiterste noorden van Noorwegen
bereikte op weg naar de Noordkust van Rusland,
was een Enkhuizer. De fundamenten voor de
V.O.C. wer-den gelegd door Dirk Gerritsz en
Jan Huygen van Linschoten uit Enkhuizen in 1583.
Geen wonder, dat de meeste V.O.C. panden in
Enkhuizen stonden. Waarmee ook de basis werd
gelegd voor jaloezie en roofzucht. De stad had
een nieuw bastion en uitbreiding nodig voor een
met de welvaart groeiende bevolking. Van die
versterkingen, land-en waterpoorten, zijn er nog
maar een paar overde Koepoort of Wester
poort en de overbekende Drommedaris. Het
bestuur van de stad kon de rijkdom gestalte gaan
geven in de bouw 1688) van het monumentale
stadhuis, dat opvallend lijkt op dat van concur
rent Amsterdam, nu het Paleis op de Dam. Maar
dat is geen toeval want de bouwer daarvan is
Jacob van Campen. En die van Enkhuizen heet
Steven Vennecool, wiens vader tekenaar was bij
Van Campen.
Verval
Als er geen Engelse oorlogen waren 1652 en
1665 geweest, de Zuiderzee niet steeds meer
was dichtgeslibd, geen haringvloot door kapers
was gedecimeerd en er geen pest was uitgebro
ken, stond nu ook de Oosterhaven nog vol
met vele verwijzingen naar een rijk verleden.
Zodanig, dat Enkhuizen nu onze hoofdstad
zou zijn geweest en zij zelfs voor de eer had
bedankt, die van Noord-Holland te worden.
Desondanks zijn er kerken genoeg, staan vele
straten vol herinneringen en worden grachten
nog steeds veelvuldig gemarkeerd door patri
ciërswoningen, voorzien van vergeelde jaartal
len. Kortom alle stenen spreken nog een taal,
die hier niet op papier valt te zetten, maar die je
met eigen ogen moet komen zien.
J.D.Gerritsen is PR-medewerker van Heemschut
Noord-Holland.
Voordat Amsterdam was, ben ik, Enchusen.
Zo mag een Noord-Hollandse variant op
het Bijbelboek Genesis met recht luiden. Het
embryo Amsterdam lag nog in de wieg en de
dam in de Amstel moest nog gelegd worden,
toen ze in Enkhuizen al een dorp met een kerk
- een kerspel heette dat toen - aan de waterwolf
hadden prijsgegeven en een nieuwe dijk
bouwden om het erachter droog te houden.
Zo'n scheppingsverhaal over Noord-Holland,
vormt ook een variant op de overbekende stel
ling, dat God de wereld schiep behalve Holland
omdat ze dat daar zelf hadden gedaan. Hoewel
zijn Godshuizen er een grote rol hebben
gespeeld.
Kerspels
Er zijn al in het jaar 1000 sporen van bewoning
gevonden. Eind 13de eeuw was deze vlek al
uitgegroeid tot een kerspel (parochiemet een
kapel, gewijd aan Sint Paulus. Die lag buiten de
dijk. Binnendijks bevond zich eenzelfde kerspel,
gewijd aan St. Gomarus, het Gommerkerspel.
Stadsrechten verkreeg het plaatsje in 1355. In
1422 gaf graafJan van Beieren aliasJV"? zonder
Genade toestemming een kapel te 'fonderen' in
het West-eynde der stede ofwel het Gommer
kerspel. De kapel en de nederzetting buiten de
dijk liet hij afbreken en in het Suud mocht men
een nieuwe bouwen ter ere van Sint Pancratius.
De Westerkerk uit de 15de eeuw.
Dat was vragen om moeilijkheden. Het varens
volk van de zuidzijde werd zo een religieuze
rivaal van dat van het Gommerkerspel.
Dit landvolk wilde niets liever dan een grotere
kerk bouwen en daarmee de armere andersden
kenden de ogen uitsteken.
Die uit De Suud gingen een toren bouwen, die
van verre hun suprematie moest tonen. Die
kwam na 100 jaar niet hoger dan 7 5 meter. Het
antwoord van het Gommerkerspel was de bouw
van een gigantische kerk, de huidige Wester
kerk of St. Gomarus, die in geen verhouding
moet hebben gestaan tot de ingetogenheid van
de gebouwde omgeving. Ofwel uit geldgebrek
of door verzet van buren is er nooit een hoge
stenen toren gekomen maar wel een nog
bestaand houten klokhuis. De restauratie van
deze laatgotische driebeukige hallenkerk,
begonnen in 1996, is bijna voltooid. Pronkstuk
daarin is het koorhek uit 1542dat naar de
mening van kenners, het mooiste van
Nederland is.
Haar tegenhanger De Zuiderkerk werd een
tweebeukige hallenkerk met eveneens een rijk
interieur: een preekstoel uit 1610, 17de-eeuwse
kerkbanken, grafborden van vooraanstaande
figuren in de strijd tegen de Spanjaarden, een
mooie kruiskapel etc.
