ïs?a-
BATAVIA
»s#\
öSSr
u "i t r
36
Heemschut
Y h •.i»'-
K-vvw« rV-f-W.'r
I, WVV!-'"».'
Plattegrond Batavia, ingekleurde tekening door
Gilles Venant, 1629 (Atlas Van Stolk 1672).
diende uit te stralen is de stijl voornaam. Men
bouwde in het idioom van de sobere Hollandse
Renaissance waarin baksteen, kruisvensters en
dakpannen in belangrijke mate het gezicht
bepalen en sierelementen stammen uit de klas
sieke tijd. Erg doelmatig was deze stijl in het
warme, vochtige klimaat niet. Zon en regen
hadden vrij spel op de gevel. Het kon broeierig
warm worden binnenshuis en bij een tropische
bui was er buiten geen beschutting.
Bloeiende stad
Ten zuiden van het Kasteel, rondom de
Tijgersgracht (afb. pag. 34), ontstond in de
tweede helft van de 17 de eeuw een chique
buurt. Welgestelde lieden namen hun intrek in
huizen die aan de buitenkant ingetogen
oogden, maar binnenin niet zelden overweldig
den door pracht en praal. In een poging de
woning te beschermen tegen het klimaat werd
het huis een kwartslag gedraaid en het dak aan
de gevel verlengd. Ondanks deze wijziging
bleef het uiterlijk vertrouwd Oudhollands,
soms sierden trapgeveltjes nog de zijkant van
het huis. Nepschoorsteentjes kwamen eveneens
voor. Aan de Tijgersgracht grensde het
Stadhuisplein. Het gebouw dat aan dit plein
zijn naam verleende kwam in 1710 gereed en
verving een bouwvallige voorganger. Architect
is W.J. van de Velde. Op de tekening van de
Deense kanonnier Johannes Rach uit 1779 zijn
nog het oorspronkelijke boograam en fronton
te zien (afb. pag. 37, boven), later kreeg de
entree een klassiek aanzien. In een nis herinnert
Vrouwe Justitia aan een beruchte ruimte onder
het stadhuis, de gevangenis, waarvan de gedeti
neerden vaak aan ziekte of ondervoeding waren
overleden voordat zij op het plein konden
worden terechtgesteld.
Dichtbij het stadhuis lag de Nieuwe Hollandse
Kerk. Dit imposante gebouw was lange tijd het
hoogste van Batavia (40 meter) en vormde een
belangrijk baken voor lieden op zee. Op het
kustgezicht van stuurman Mattheus Sager reikt
de toren minder ver dan die van het stadhuis
maar dit is feitelijk onjuist (afb. pag. 35).
Waarschijnlijk is de 'vergissing' te wijten aan
zijn naïeve stijl, voor het overige geeft Sager
wel een vrij nauwkeurig beeld van rede en stad.
De koepelkerk, gebouwd op een achthoekige
plattegrond, werd speciaal ruim opgezet om
een omvangrijk orgel plaats te bieden, dat de
gemeente ten geschenke had ontvangen van de
Compagnie. De gelden voor de hoge kosten
van het gebouw moest ze zelf bijeenbrengen.
De schulden waren amper afbetaald of het
bleek dat de fundering niet stevig genoeg was.
In 17 3 6 was ze in gebruik genomen, in 1808
moest de kerk worden gesloopt.
Weltevreden
Door een slechte waterhuishouding kreeg de
stad te kampen met de reputatie ongezond te
zijn. Het sterftecijfer lag er hoog, ook onder
Europeanen. Rijke lieden trokken naar het
zuiden en kochten een landhuis buiten de stad.
Vooral na 1730 begon de opbloei van de
Ommelanden en het verval van de Beneden
stad. Rondom het landhuis Weltevreden, dat
gouverneur-generaal Jacob Mossel in 17 5 0 liet
verbouwen tot luxueuze residentie, ontstond
een nieuwe wijk. Riante buitenhuizen gelegen
tussen brede, groene lanen bepaalden het
gezicht. Toen na de opheffing van de
Compagnie op 31 december 1799 ook het
bestuurlijke centrum zich naar Weltevreden
verplaatste, werd deze wijk feitelijk de nieuwe
stadskern van Batavia. Het Kasteel liet gouver
neur-generaal Daendels in deze tijd met de
grond gelijkmaken.
In de 19de eeuw breidde Weltevreden zich uit.
Gebouwen verrezen veelal in de modieuze en
als representatief ervaren neoclassicistische
stijl. Galerijen met slanke zuilen en driehoekige
frontons herinneren aan Griekse en Romeinse
tempels. Ook in de kerkelijke architectuur doet
zich deze invloed gelden. De Willemskerk uit
1839 aan het Koningsplein vormt een sprekend
voorbeeld. Het gebouw verschijnt als illustratie
in het reisverslag van kamerlid Van Berkenstein,
naar een tekening van Van Rappard (afb. pag.
37, onder). Deze 'witte tempel' van architect
Horst heeft de tand des tijds doorstaan en grenst
nog steeds, nu als Geraja Immanuel, aan
hetzelfde plein. Aan dit plein, tegenwoordig
Medan Merdeka, verrees ook een paleis. Nadat
paleis Rijswijk ongeschikt werd bevonden
bouwde men een nieuw, beter toegerust voor
grootse manifestaties en plechtigheden. Ook
februari 2002
