Heemschut augustus 2001 ingekleurd zoals men deze meent te begrijpen of, zoals men deze graag zou willen tonen. Misverstanden spelen daarbij ook rol. Vier daarvan zullen we onder de loep nemen. Misverstand I Van een verfpakket bevat het eerste verfsysteem altijd de oorspronkelijke kleur. Op grond hiervan kan men overgaan tot een betrouwbare kleur- reconstructie. De 18de-eeuwse staatsietrap in het Bijbels Museum van Amsterdam, een voormalig koop manshuis aan de Herengracht van de houthan delaar Cromhout, was al in een vroege periode, zo blijkt uit het onderzoeksrapport, in een uit pruisisch-blauw en koningsgeel samengestelde verf geschilderd. Het geel was echter ontkleurd, waardoor ter plaatse nog slechts een blauwe kleur werd waargenomen. Aanvankelijk werd de trap in een verzadigd pruisisch-blauw, zonder toevoeging van gele pigmenten geschil derd. De achterliggende gedachte was dat veel interieurs van de statige Amsterdamse grach tenhuizen in deze periode pruisisch-blauw waren. De trap zou dus, conform deze veron derstelde kleurentrend, óók zo zijn geweest. Niet iedereen was gelukkig met het resultaat. De kleur bleek een schreeuwerige, harde kleur blauw. Zou dit oorspronkelijk echt zo zijn bedoeld? Gestoeld op gegevens uit het onder zoeksrapport werden hierna proefvlakken opgezet waarbij de verhouding tussen blauwe en gele pigmenten varieerde. De juiste verhou ding kon niet meer worden vastgesteld. Zo ontstond een reeks van blauwgroene, groen blauwe en groene kleuren waaruit tenslotte een keuze werd gemaakt. Hoe de kleur er oorspronkelijk uitzag blijft echter onduidelijk. Misschien was de trap in eerste instantie zelfs niet eens geschilderd maar hield de eerste eige naar simpelweg van het eikenhout dat onder het verfpakket verscholen zat. Op het hout bevindt zich namelijk een transparante bruine laag die echter niet nader niet kon worden gedefinieerd. Was dit een beschermlaag om het eikenhout tegen vocht en uitdroging te beschermen waar het bij het dagelijks gebruik anders van te lijden zou hebben? Wanneer men historische interieurafbeeldingen bestudeert, dan blijkt dat niet allé interieurs kleurrijk waren, maar dat zeker ook ingetogen donkere houtkleuren voorkomen. Tegenwoordig is men echter vooral weer geïnteresseerd in kleurrijke historische interieurs. De keuze was dus snel gemaakt. Vanwege kostenbesparende maatre gelen kon het weelderige decoratieve hout snijwerk in barokstijl slechts voor een klein gedeelte worden verguld. De staatsietrap is daardoor nog maar een flauwe afspiegeling van het blinkende en schitterende spektakel in de 'blauwe' kleurperiode. Desalniettemin is het een belangrijk pronkstuk van het museum. Het vormt het compromis tussen onderzoeksresul taten, adviseurs, opdrachtgever en financiële middelen. Misverstand II Het verfpakket is altijd compleet. Daarom is het verrichten van stratigrafisch onderzoek betrouw baar. Aan de hand van stratigrafisch onderzoek, het bloodeggen van verflagen, is niet altijd met zekerheid te zeggen of het eerste verfsysteem oorspronkelijk is. Sommige onderdelen kunnen replica' s zijn doordat de oorspronkelijke te veel waren beschadigd of verweerd. Gebouwen kunnen ook in de loop van de tijd zijn verbouwd en uitgebreid. De kleuren van deze onderdelen lopen daardoor niet synchroon met die van de oudere onderdelen. Een verfpakket kan ook door intensieve onder houdswerkzaamheden als branden, krabben, stralen en bikken zijn verstoord, zoals bij houten of ijzeren bruggen, die vanwege de aard van het materiaal zeer onderhoudsgevoelig zijn. De Catharijnebrug in Haarlem uit 1902 onderging twaalf grondige onderhoudsbeurten, maar de verfmonsters bevatten echter nog vijf tot acht verfsystemen in plaats van de te verwachten dertien. Het nadeel van stratigra fisch onderzoek is soms ook dat bij gebruik van scalpelmesjes waarmee men verflagen bloot legt, dunne lagen over het hoofd worden gezien doordat men er doorheen steekt. Dat kunnen de glacislagen zijn, die later ten behoeve van het verkrijgen van een hechtingsoppervlak voor de volgende laag zijn geschuurd. Imitaties die in glacis zijn uitgevoerd, zoals houtimitaties, blijven dan onopgemerkt. De dikkere onder lagen, zoals rose voor mahoniehout, of oker geel voor eikenhout, ziet men dan soms voor de feitelijke afschilderlaag aan. Stratigrafisch onderzoek wordt dan ook meestal ondersteund met topografisch onderzoek onder meer om de verfpakketten onderling te vergelijken, en microanalytisch onderzoek. Bestekken en onderhoudsaanbestedingen scheppen nóg meer duidelijkheid. Aan de hand van deze gegevens kan men soms vaststellen hoevéél te verwach ten verflagen men in het verfpakket kan aantreffen, maar ook of het uitvoeren van stra tigrafisch- en topografisch onderzoek über haupt zinvol is. Uit de onderhoudsaanbestedin gen voor het Provinciehuis van Haarlem - het voormalige paviljoen Welgelegen van de bankier Henry Hope in 1789 - blijkt, dat het hoofdgestel van de fagade, de kroonlijsten, de deuren en de kozijnen, alle authentiek ogende onderdelen, en het pleisterwerk, door regenin slag ten gevolge van constructiefouten, verscheidene malen zijn vervangen. Onderzoek naar de uit 1789 daterende kleuren zou hier niets opleveren. En hoewel in de eerste afschil derlaag op de onderdelen die nog wel oor spronkelijk zijn, loodwit is gevonden, een product dat in de tweede helft van de 19de eeuw door zinkwit werd vervangen en derhalve bij kleuronderzoek als een terminus ante quem fungeert, kon niet meer worden vastgesteld of deze laag nu in het bouwjaar dan wel honderd jaar later was aangebracht. In de onderhouds aanbestedingen werd namelijk voorgeschreven dat de verflagen gemiddeld om de twee tot vijf jaar moesten worden afgekrabd, afgeloogd en afgebrand. Dit deed men waarschijnlijk ook om de strakke belijning van bijvoorbeeld tandlijs- ten en profileringen te behouden. Wanneer men dat sinds 1789 had nagelaten dan zouden fijne details en profileringen door het grote aantal verflagen zijn dichtgeslibd. Op de onder delen zou men dan ook tenminste 43 afschil- derslagen met nog een groot aantal gronde- ringslagen hebben teruggevonden, hetgeen niet het geval was. Overigens werden soortgelijke onderhoudsaanbestedingen ook voor andere gebouwen van het Rijk en de Kroon opgesteld. Het vinden van de oorspronkelijke kleur is hier dan ook, zoals men begrijpt, onzeker. Vroege afbeeldingen in kleur van het gebouw bieden dan soms uitkomst. Misverstand III Vroeger werden alle bouwmaterialen overschilderd. Liefde voorde materiaalkleuren had men niet. Duurzame materialen als baksteen en natuur steen in de historische buitenarchitectuur, die goed tegen het Nederlandse klimaat bestand zijn, werden niet altijd geschilderd. Er zijn voorbeelden te over waar juist de kleur van het bouwmateriaal een belangrijke rol speelde. Aan de manier waarop het oppervlak van het mate riaal is bewerkt en aan de wijze waarop bakste nen en natuursteen op kleur zijn geselecteerd en geordend, kan men zonder meer afleiden dat deze niet bedoeld waren om onder een verf- en pleisterlaag verstopt te worden. Waarom genieten van een kortstondige verfkleur die altijd maar weer onderhoud behoeft, als men een veel duurzamere kleur, namelijk die van het materiaal zelf, voor handen heeft. Onge- schilderde architectuur van hoogwaardige en duurzame bouwmaterialen, zoals natuursteen, keurbakstenen en verblendstenen, was mijns inziens een van de hoogst bereikbare architec- tuuridealen. Het aanzien ervan gaf een zekere status die men niet direct onder een laagje verf of pleister verhulde. In een eeuw waarin we met het grootste gemak alle mogelijke baksteen soorten en -kleuren bij de fabrikant kunnen kopen is men haast vergeten dat dit niet altijd mogelijk was. Afhankelijk van de mode maar meer nog van de toegepaste productietechnie ken, kende men aan helder oranje, paarse, gele en bruine bakstenen gevels, waarvoor de bakstenen na het bakken immers zorgvuldig op kleur en kwaliteit geselecteerd moesten worden om een homogeen kleuroppervlak te verkrij gen, een hogere status toe dan aan bontkleurige gevels van onregelmatig gebakken steen. Niet 12

Periodieken van Erfgoed Vereniging Heemschut

Heemschut - Tijdschrift 1924-2022 | 2001 | | pagina 14