juni 2001
Heemschut
machinegebouw, ontijzeringsgebouw, een
aantal dienstwoningen en het leveren van
aanvullende voorzieningen (buizennet, filters,
pompputten en zuigleidingen) in de duinen van
Overveen. In de toelichting op de begroting
stelt Schotel: 'De inrichting zal voldoende
blijken, zelfs wanneer het bevolkingscijfer tot
75.000 zal zijn gestegen, alleen zullen dan de
machines langer in werking zijn'. En verderop
dat volgens dit ontwerp aangelegd de
Haarlemsche duinwaterleiding bij goed beheer
zal zijn een van de meest economische
waterleidingen in Nederland'.
De neorenaissance stijl met elementen als
kantelen en natuursteenblokken was in die
periode favoriet en is vooral bij de watertoren
uitbundig toegepast.
De gebouwen werden opgetrokken in rode
baksteen met ter versiering oranje baksteen en
natuursteen. Kenmerkend zijn ook de boog
ramen, vroeger gevuld met glas in lood, en het
gebruik van kantelen. Het ontijzeringsgebouw
werd helaas in 1968 gesloopt. Boven de huidige
entree van het duincentrum bevindt zich een
gebeeldhouwde steen met het wapen van
Haarlem, afkomstig uit dit gebouw.
Het machinegebouw werd menig keer verbouwd
en uitgebreid. De karakteristieke koekoek in de
nok werd vervangen door daglichten en helaas
om financiële en praktische redenen bij de
restauratie niet terug gebracht. Het van
oorsprong T-vormige gebouw werd rond 1950
uitgebreid met twee kantoorruimten aan weers
zijde van de oorspronkelijke entree (nu achter
zijde). In de grote hal stonden enorme door
stoom aangedreven pompen, waarmee het
duinwater werd opgepompt naar zandfilters
verderop voor nazuivering. De sokkels van de
pompen staan nog als laatste rudimenten in de
kelder. Andere pompen, pompten het water
vervolgens in het leidingnet en naar de water
toren. Over het spoorlijntje, waarvan een
restant bij het duincentrum ligt, werden de
kolen aangevoerd.
Toen in de jaren '50 stoom door stroom werd
vervangen, werd de hoge schoorsteen afge
broken en eën extra ruimte aangebouwd daar
waar zich nu de kinderhoek bevindt. Nog later
werd ten behoeve van tekenkamers de tussen-
verdieping aangelegd, die bij de restauratie
gehandhaafd werd en waar nu de tentoonstel
lingsruimte is.
De oorspronkelijke gietijzeren draagconstructie,
de ijzeren pilaren en consoles zijn weer volop in
zicht, evenals het prachtige grenenhouten dak
beschot en het restant van de glas-in-loodramen.
Het ontwerp voor de verbouwing én restauratie
werd geleverd door het architectenduo Maaskant
ér Van Velzen, die ook de verbouwing en inrich
ting leidden van het machinegebouw van de
Amsterdamse Waterleiding tot café-restaurant
'Amsterdam', nabij de Haarlemmerweg.
Met moderne, lichte materialen is in Overveen
een overzichtelijke en doorzichtige ruimte
gecreëerd. De ernaast gelegen oude kantine
werd omgetoverd tot een gezellig restaurant,
waar aan de wanden oude foto's van het terrein
en de verschillende gebouwen hangen. Het
topstuk is het prachtige tegeltableau, waarop de
oude situatie is afgebeeld.
Trappenhuis gesloopt
De entree is verplaatst en kreeg als tochtportaal
een nieuwe tunnelvormige aanbouw. Een
gekasseid pad tussen twee aarden wallen leidt
naar de nieuwe opvallende entree.
Bekijkt men oude foto's van het gebouw, dan is
duidelijk dat met het oog op de te verwachten
grote bezoekersaantallen het gebouw om een
betere routing vraagt. Bij de restauratie is
daarom het indrukwekkende oorspronkelijke
grenenhouten trappenhuis, met siermetselwerk
en geglazuurde tegels, gesloopt en vervangen
door een moderne variant. Temeer omdat er
aan de andere kant van het gebouw ten behoeve
van minder validen een lift is aangelegd, vragen
wij ons af of bijvoorbeeld niet een tweede trap
naast deze lift het oude trappenhuis voor sloop Het oude trappenhuis dat helaas moest wijken
had kunnen behoeden. voor een moderne variant. Foto C.H. Rutte.
Bezorgdheid
De watertoren is enkele jaren geleden buiten
gebruik gesteld. Dit geeft aanleiding tot grote
ongerustheid. Kapers zijn - zelfs met verbouw
tekeningen in de hand - op de kust om de water
toren te kopen. De toren heeft met de overige
gebouwen een grote ensemble waarde die
gewaarborgd moet worden. Als tentoonstel
lingsruimte en uitkijkpost kan de toren een
nieuwe functie binnen het nationaal park
krijgen.
Het enorme zogenaamde Intze reservoir van
geklonken plaatstaal, meteen diameter van 15
en een inhoud van 1200 m3, is nog intact. Dat
voor dit Rijksmonument een nieuwe functie
gevonden moet worden, staat bui ten kijf en dat
aan ex- en interieur zo min mogelijk moet
worden veranderd ook.
Voor het behoud van de watertoren zou het
raadzaam zijn de dennen in de directe omgeving
van de toren zo snel mogelijk te kappen. Vocht
in de muren is slecht voor het gebouw en de
toren vangt op dit moment te weinig zon en
wind - dennen zijn immers nooit kaal - en de
toren kan onvoldoende drogen. Kijk naar de
oude foto's, hoe mooi is de toren, vrij van bomen
en hoog torenend in het duinlandschap. De
kapvergunning is helaas opgeschort totdat er
een totaal herinrichtingsplan voor het terrein
op tafel ligt.
Achter het duincentrum ligt nog een aantal
rijksmonumenten, zoals het voorfiltergebouw
uit 1933 in de stijl van de Amsterdamse school.
Breekt men het ervoor geleden nieuwste filter
gebouw af, dan pas komt dit gebouw met zijn
bronzen ramen volop tot z'n recht.
Ook voor het grote ronde reinwater- en zand-
filter van Schotel met een diameter van
65 meter zal in de nabije toekomst een nieuwe
bestemming gevonden moeten worden. Om
hygiënische redenen werd het in 1948 overdekt
en is het nu nagenoeg aan het oog onttrokken.
Gezien de foto's uit de bouwtijd moet het bouw
werk een prachtig staaltje van metselkunst zijn.
Het geslaagde hergebruik van het pompgebouw
is een goed begin en belooft veel goeds voor de
herinrichting van de overige gebouwen.
Hierbij zal de verkeersdrukte tot een minimum
beperkt moeten blijven. Ondersteuning op
allerlei gebied zal deN.V. PWN Waterleiding
bedrijf Noord-Holland dan ook nodig hebben,
om al deze voorbeelden van de geschiedenis
van de drinkwatervoorziening te behouden.
Informatie
De Zandwaaier ligt aan de zuidzijde van de
Zeeweg in Overveen (parkeren aan de noord
zijde). Voor wandelaars en fietsers ook bereik
baar via de Tetterodeweg en vanaf het natuur
gebied Middenduin.
Project: De Zandwaaier, duincentrum van
Nationaal Park Zuid Kennemerland.
In opdracht van: N.V. PWN
Waterleidingbedrijf Noord-Holland.
Architecten: Maaskant Van Velzen,
Amsterdam.
Aannemer: Heddes Bouw BV, Hoorn.
Met dank aan de heer C.H. Rutte, voorlichter
N.V. PWN, en kenner bij uitstek van de
geschi edenis, de gebouwen en het terrein van
het waterleidingbedrijf.
39
