april 2001
Heemschut
13
Jan Schaeferbrug dwars door pakhuis
Dat het ook anders kan bewijst het ontwerp van een
andere brug in Amsterdam, de Jan Schaefferbrug, de
toekomstige verbinding tussen de Oostelijke Handels
kade en hetjava-eiland. Hier is duidelijk sprake van
een ontwerp waarbij de vormgeving voorop staat en de
kosten niet meer alles bepalend zijn. De opmaat voor
deze verandering in denkwijze is waarschijnlijk het
ontwerp van de Erasmusbrug in Rotterdam geweest
waarvan de bouw enkele tientallen miljoenen guldens
méér zou gaan kosten dan de overige prijsvraagontwer
pen maar desondanks toch de voorkeur van het stads
bestuur genoot. Het enthousiasme waarmee deze
monumentale brug van Ben van Berkel in 1996 werd
onthaald heeft blijkbaar de gemeentebestuurders de
ogen geopend en hen ervan overtuigd dat een mooi
brugontwerp, ook al is het iets duurder, werkelijk
een aanwinst in het stads- of dorpsbeeld kan bete
kenen.
De Jan Schaeferbrug, genoemd naar de bekende
Amsterdamse volkshuisvester, is een 280 meter lange
brug die de brede IJhaven zal overbruggen. Op dit
moment worden de verschillende brugdelen aan elkaar
gemonteerd. De brug werd in opdracht van het
Gemeentelijk Grondbedrijf Amsterdam door
Architectenbureau Venhoeven C.S. ontworpen en is,
volgens de computersimulaties, werkelijk een fantas
tisch ontwerp. Als een prehistorisch reptiel op lange,
dunne tentakels, staat de brug in het water. De aparte
opritten voor het snel- en langzame verkeer doen het
gevaarte zelfs ogen als een veelkoppig monster. Zo
mogelijk nog spectaculairder is het startpunt van de
brug. Als de gemeenteraad accoord gaat zal de aan
landing van de brug aan de Oostelijke Handelskade
door het voormalige pakhuis 'De Zwijger' plaats
vinden.
Dat pakhuis, in 1933 ontworpen door J. de Bie
Leuvelink Tjeenk, staat namelijk danig in de weg.
Precies in de zichtlijn tussen de nieuwe brug en de
Kattenburgerstraat, een belangrijke verbinding met
destad. En omdat de meest voor de hand liggende
aansluiting met het centrum juist via die Kattenburger
straat loopt, kan de brug niet op een andere plek
worden gebouwd.
Dus wat te doen met deze weerbarstige kolos? Slopen
zou zonde zijn en in tegenspraak met een belangrijk
uitgangspunt van 'Ankers in het IJ', de gemeentelijke
nota die als basis dient voor het gehele zuidelijke IJ-
oeverproject. Die bepaalt dat de bebouwing aan de
Oostelijke Handelskade als één ononderbroken front
moet worden gerealiseerd en dat de bestaande vemen
en pakhuizen, als belangrijkste karakteristiek van het
gebied, zo veel mogelijk gehandhaafd dienen te blijven.
Om recht te doen aan dit streven koos men er uiteinde
lijk voor om de brug door het inmiddels tot rijksmonu
ment aangewezen pakhuis te projecteren. Maar daar
mee waren alle problemen nog niet uit de wereld
geholpen. Het is, volgens projectmanager Zuidelijke
IJ-oever, Kees van Ruijven, maar zeer de vraag of het
gebouw wel voldoende geëxploiteerd kan worden
gezien de restricties die verbonden zijn aan de status
van rijksmonument. Het spreekt vanzelf dat de belang
rijkste beschermenswaardige onderdelen van dit
robuuste pakhuis - waaronder de bakstenen schil, de
betonnen constructie en zo mogelijk de laadperrons -
gehandhaafd moeten blijven. Het idee is nu om er een
zo divers mogelijke bestemming aan te geven. Een
café, culturele instellingen, nieuwe media en zogehe
ten broedplaatsen (ateliers en bedrijfsruimtes voor
culturele ondernemers).
Het geamputeerde pakhuis
'De Zwijger'. Op de
achtergrond de montage
van een van de middelste
brugdelen.
Unieke doorboring
Het had trouwens niet veel gescheeld of dit pakhuis
met zijn onverwoestbare bewapening was er niet meer
geweest. De bestemming van het gebouw en de aanleg
van de brug werden gelijktijdig ontwikkeld. Maar de
projectontwikkelaars vonden de ontwikkelingskosten
van ca. 14 miljoen gulden voor het pakhuis te hoog en
schoven deze vervolgens door naar de gemeente. Toen
door de trillingen, veroorzaakt door heiwerkzaamhe
den elders aan de Oostelijke Handelskade, er ook nog
scheurtjes kwamen in de tijdelijke staalconstructie die
in het inmiddels geamputeerde pakhuis was aange
bracht, besloot de gemeente in april 2000 'De Zwijger'
te slopen. Door ingrijpen echter van onder meer het
Cuypersgenootschap, dat het Rijk verzocht om het pand
als rijksmonument aan te wijzen, kon de sloop voorlo
pig worden voorkomen. Sinds kort is het pakhuis rijks
monument en zijn de heimethodes aangepast: vanaf nu
wordt alles geschroefd.
Amsterdam krijgt er een brug bij die zijn weerga in de
Nederlandse bruggenbouw niet kent. Niet zozeer
vanwege het futuristische ontwerp maar vooral
vanwege de doorboring van 'De Zwijger'. Een monu
mentaal samengaan van architectuur en stedenbouw.
Dry. F. van de Poll is architectuurhistoricus en publicist.