10
Heemschut
april 2001
De Josephkerk; zicht op het koorgedeelte.
Schilderingen
De Laurentiuskerk, gewijd aan de patroonhei
lige, die reeds in de Middeleeuwen in Dongen
werd vereerd, is in 1921 naar ontwerp van de
architect Joseph Cuypers gebouwd in een byzan-
tiniserend-expressionistische stijl. Hierbij
sluiten de binnenmuurschilderingen van de
kunstenaar Joan Collette in een min of meer
gelijksoortige stijl harmonieus aan. Het monu
mentale gebouw is gesitueerd aan de voor
Dongen karakteristieke historische lintbebou
wing en heeft door zijn uitstraling naar de wijde
omgeving een regionale bakenfunctie.
De Josephkerk naar ontwerp van de architect
Joseph van Groenendaal uit 1907 in neogotische
stijl ligt aan diezelfde lintbebouwing. In 1958
vond onder leiding van architect C. Schellekens
een evenwichtige uitbreiding in de stijl van de
Delftse School plaats.
De laatste in de rij van drie is de Pauluskerk
naar ontwerp van architect Nico van der Laan in
Bossche school-stijl uit 1965 in de gelijktijdig
gebouwde wijk in het westen van Dongen. Aan
deze architectonische creatie liggen de grond
beginselen van de theorie van diens oudere
broer, de architect en Benedictijner monnik
Dom Hans van der Laanten grondslag. Het
gebouw zou hoog kunnen scoren als rijksmo
nument, ware het niet, dat de Monumentenwet
1988 met zijn leeftijdscriterium van 50 jaar of
ouder dit nog steeds verhindert.
Al met al vertonen deze kerken diverse archi
tectuurstijlen van relatief hoog niveau, verwij
zen naar een locale ontwikkeling van het katho
licisme en leveren als markante oriëntatie
punten een belangrijke bijdrage aan de ruimte
lijke kwaliteit.
Sloop bedreigde alle drie
Aanleiding voor verzet van de Heemkunde
kring vormde het plan uit 1999 van de
Gebouwen Adviescommissie om alle drie kerk
gebouwen te slopen en in het dorpscentrum
een nieuw gebouw met pastoraal centrum op
te richten. De argumenten van de commissie
waren: afnemend kerkbezoek, functioneel niet
meer volwaardige ruimten, te duur onderhoud
en prioriteit bij de geestelijke zorg. Uiteindelijk
nam het parochiebestuur, onder druk van de
Heemkundekring en een groot deel van de
bevolking, het advies maar gedeeltelijk over en
besloot de Laurentiuskerk onder voorwaarden
te willen handhaven. De twee overige gebou
wen konden weliswaar eventueel herbestemd
worden, maar niet ten koste van de opbreng
sten voor de parochie.
Ook Heemschut mengde zich in de strijd. De
vereniging wees sloop van de Laurentiuskerk
van de hand, aangezien die 'in niet onbelang
rijke mate afbreuk (zou) doen aan de ruimte
lijke invulling van dit centraal gelegen deel van
Dongen' (zie Heemschut 1999, afl. 3, p. 21).
Een direct sloopgevaar van deze kerk lijkt nu te
zijn verdwenen. Mede op voordracht van de
gemeente en de provincie is er in het kader
van het Monumenten Selectie Project bij de
Rijksdienst voor de Monumentenzorg een
verzoek tot rijksbescherming ingediend. Gelet
op het tekort aan personeel bij deze dienst laat
zich waarschijnlijk een definitieve beslissing
voor aanwijzing nog wel even op zich wachten.
De gemeente is nu ook bereid de mogelijkhe
den van de handhaving en herbestemming van
de Josephkerk en Pauluskerk mee te wegen.
Deze bereidheid kon ontstaan mede dankzij
bemiddeling van de Heemkundekring, die zich
overigens steeds profileert met nieuwe onder
zoeksresultaten en effectieve publieksvoorlich
ting-
Bij de Fordprijsuitreiking kwam ook veel waar
dering van de zijde van de Rijksdienst voor de
Monumentenzorg voor de historische kring.
De ironie wil echter, dat het Rijk een beleid
voert, dat nadelig is voor adequate, integrale
instandhouding van kerkgebouwen en andere
economisch onrendabele monumenten (voor
beelden: subsidieschotten tussen de monu-
mentcategorieën; aanwijzing als monument,
losgekoppeld van herbestemming en exploita
tie).
Optimisme
De Heemkundekring ziet de toekomst opti
mistisch tegemoet en is ervan overtuigd in
zijn opzet te kunnen slagen. Hamelinck:
'Ontkerkelijking vindt overal plaats. Er zijn
voorbeelden in ons land van uiteenlopende
herbestemmingen. Ik heb gemerkt, dat er bij
diverse instanties veel kennis hierover is. Ik
denk bijvoorbeeld aan kantoorfuncties, waar
voor een goede markt is. Het scheppen van een
breed draagvlak is dan wel een vereiste.' Toch
zal de Heemkunde- kring nog met veel hinder
nissen geconfronteerd worden. Zo is het niet
mogelijk elke bestemming te geven aan een
kerkgebouw, dat is onttrokken aan de
eredienst. Het Bisdom Breda zal uiteindelijk
goedkeuring moeten geven. Beleidsmatig staat
het Bisdom in beginsel positief tegenover een
hergebruik, maar dan wel onder duidelijke
voorwaarden. Het gebruik dient een 'waardig
karakter' te hebben.
Ook is het de vraag hoelang e n in welke mate
de Laurentiuskerk nog voor de eredienst kan
functioneren gelet op het afnemende kerkbe
zoek en het toenemende priestertekort.
Multifunctioneel gebruik is clan een optie. Ook
hiertegenover staat het Bisdom in beginsel
positief, mits de bestemming in evenwicht is
met het liturgische gebruik. Men denke hierbij
aan bijvoorbeeld het houden van tentoonstel
lingen of muzikale evenementen. Of een derge
lijke opzet leidt tot een werkelijke economische
rendabiliteit van het gebouw is de vraag. In
ieder geval dient de overheid ook een forse duit
in het zakje te doen, indien zij behoud van haar
kerkelijk erfgoed werkelijk maatschappelijk
relevant acht.
En nu maar wachten totdat de De Heemkunde
kring 'De Heerlyckheit Dongen' een eerste
prijs ontvangt...
Drs. V. Collette is medewerker Monumentenzorg
van de provincie Zuid-Holland.