Cruquius gemaal van wereldfaam
Jan-Derk Gerritsen
Het grootste stoomgemaal ter wereld ooit gebouwd, is de
Cruquius in de Haarlemmermeer. Rijp dus om ooit nog eens
wereldmonument te worden. Voorwaarde is dan wel, dat ook
de stoom weer gaat sissen. Maar dat is bij deze grootste stoom
machine geen sinecure. En de vraag is dan: hoe volwaardig is
een monument, als het zijn meeste essentiële functie niet kan
vervullen? Dat vraagt veel moeite en kosten.
14
Heemschut
augustus 2000
Ooit stonden er drie machines van dezelfde
omvang en capaciteit in de Haarlemmermeer:
de Leeghwater (genoemd naar de beroemde
windmolenbouwer 1575-1650), de Lynden
(naar de stoomdeskimdige baron van Lynden van
Hemmen1761-1845) en de Cruquius (land
meter NicolaasKruik 1678-1754stelde zich
liever in het Latijn voor). Er waren ook nogal
wat pk's nodig om dit grootste meer in
Nederland (18000 ha) leegte zuigen. Het was
acuut geworden dooreen storm in 1836,
waarbij het water tot aan de poorten van
Amsterdam en Leiden stond. Ervaren als we al
waren met windmolens hadden onze deskundi
gen berekend, dat daarvoor 160 windmolens
nodig waren. We hebben nu een kroonprins,
Willem-Alexanderdie verstand heeft van water
en destijds hadden we zijn voorvader Willem I,
die over dezelfde genen beschikte, waartoe ook
interesse in techniek behoorde. Zijn voorkeur
- ook in finaciele zin - ging uit naar een nota van
een commissielid, de Waterstaatsinspecteur
D. Mentz, die als enige stoombemaling bepleitte.
Daar koos de koning uiteindelijk voor.
Het Gemaal Cruquius. Foto Derk-)an Gerritsen.
Studiereis
Studiereisjes waren toen geen snoepreisjes. In
1840 bezocht de commissie-Simons (oprichter
van het nog steeds bestaande Koninklijk
Instituut van Ingenieurs en de latere minister
van Binnenlandse Zaken) de grootste machine
fabriek en gieterij ter wereld: Harvey in
Cornwall. Daar werden in 2 weken 6 stook-
proeven van 6 uur gedaan. Daarna was de keuze
snel gemaakt. Drie pompgemalen werden in
Cornwall besteld van elk 490 kW. Het
oorspronkelijke idee van de bouw van een grote
lage drukcilinder bovenop een kleinere hoge
drukcilinder werd verlaten, omdat dat wat al te
hoog werd. Zo ontstond die unieke vorm van
de gemalen: een ringvormige ruimte (de lage
drukcilinder) rond een gigantische hoge druk
cilinder (één brok gietstaal met een doorsnee
van bijna 4 meter). De elf zuigpompen kwamen
met hun zwaaiarmen om de centrale machine
heen. Eerst werd de Leeghwater gebouwd als
proefproject. Die slaagde en in 1846 volgden de
Lynden en de Cruquius.
