juni 2000
Heemschut
13
bijna nooit bij betrokken. Waarom dan al die
aandacht voor de Lustwarande? Catharina van
Groningen: 'In geen enkel gebied staan er zelfs
bij benadering zoveel buitenhuizen bij elkaar.
Het is absoluut uniek in Nederland, dat er in
een tijdsbestek van 150 jaar, tussen 1780 en
1930, in een vergelijkbare dichtheid zoveel
gebouwd zijn. Op de grens van zanderig hoog
gelegen gebieden en een rivierkleigebied - de
overgang tussen die twee landschapstypen is
heel kenmerkend voor de Lustwarande. Maar
soms gebouwd door bekende plaatselijke
timmerlieden, die dat op niet onsmakelijke
wijze deden.'
De geschiedenis van de Lustwarande gaat heel
ver terug. In de middeleeuwen al werden er
kastelen en ridderhofsteden als verdedigbaar
huis gebouwd om aanvallers van buitenaf, zoals
Gelre en Holland, het hoofd te kunnen hieden.
Belangrijkste opdrachtgevers waren toen de
Utrechtse bisschop en zijn naaste ambtenaren.
Maar er werden ook kastelen gebouwd puur als
uiting van macht van de geestelijkheid, zoals
Doorn, dat oorspronkelijk uit de 13 de eeuw
dateert. Van die middeleeuwse fase resteren
alleen nog enkele fundamenten, naar de
oorspronkelijke vormen is het vaak gissen.
Want in de 17de eeuw wordt er driftig
verbouwd en gemoderniseerd, in latere eeuwen
ook weer.
Net een camping
Na 1528 gaat het woongenot prevaleren, zij het
voorlopig alleen nog in de zomer. Wonen was
in het betrokken gebied alleen mogelijk tussen
Utrecht en De Bilt. Want alleen dat stuk van de
weg tussen Utrecht en Rhenen was bestraat,
daarna ging het over in een moeilijk begaan
bare zandweg. Toen na 1815 het hele traject
tussen De Bilt en Rhenen een bestrating kreeg,
stimuleerde dat de aanleg van buitenplaatsen
sterk. En met de aanleg van de spoorlijn
Utrecht-Arnhem in 1845 was het gebied defini
tief ontsloten. Vooral sinds dat jaar neemt het
aantal buitenplaatsen toe. Toen later gas, water
en electriciteit geïntroduceerd werden, was het
hek pas goed van de dam. Permanente bewo
ning werd mogelijk.
De Heuvelrug leende zich bij uitstek voor het
vestigen van buitenplaatsen. Dankzij de over
gang van het zand van de Heuvelrug naar de
rivierklei ten zuiden daarvan kon je leuke land
schappen ontwerpen. Er waren hoogteverschil
len, er was droog en nat terrein, je kon stukken
grond bebossen en er was grond voor akker- en
tuinaanleg. En: er was genoeg grond die niet
duur was.
Maar de buitenplaatsen die in de 19de eeuw
gebouwd werden, waren niet te vergelijken met
de oudere kastelen. 'Vaak woonden buren
slechts twee minuten gaans van elkaar. Het was
net een camping. Het was ook een ander soort
mensen, dat daar heen trok. In de zeventiende
Kasteel Amerongen te Amerongen.
eeuw waren het Utrechtse regenten, die er een
tweede huis lieten bouwen. In de 19de eeuw
nieuwe rijken zoals omhooggevallen aanne
mers.'
Bomen sneuvelen
De 'Utrechtse weg', waarlangs de buitenplaat
sen gebouwd werden, heet tegenwoordig in
ieder dorp anders. Driebergseweg, Utrechtse-
weg, Dorpsstraat, Hoofdstraat, enzovoort.
Voor de automobilist is het de N225. Het is een
weg als zovele, met talloze bushokjes, voorsor-
teerstroken, rotondes, fietspaden die steeds
breder worden, waardoor weer bomen gekapt
moeten worden, enzovoort. Natuurlijk, het is
2000 en het verkeer moet veilig zijn. 'Maar
denk er even over na met zijn allen. Dan kun je
een mooi gezamenlijk beleid uitstippelen. Op
dit moment doet iedere gemeente dat op zijn
eigen houtje,' zegt Van Groningen.
Haar Geïllustreerde Beschrijving kwam in
nauwe samenwerking met de Stichting Het
Utrechts Landschap, eigenares en beheerder
van een groot aantal buitenplaatsen, tot stand.
Ze voerde vele gesprekken met bewoners en
beheerders van buitenplaatsen, deed literatuur-
en archiefonderzoek en had alle mogelijke
assistentie van collega's en anderen.
Het was een monnikenwerk. Hoeveel tijd en
moeite het niet kostte om een feit als hard te
kunnen presenteren. Alleen overschrijven van
wat anderen al hebben gemeld, is vaak onvol
doende. Want archiefonderzoek werpt vaak
een ander licht op de zaak, aangenomen feiten
blijken onjuist. Zo moest ook in dit project wel
een en ander onderzocht worden. Maar daar
zat ook weer een grens aan, want het kost zeeën
van tijd en het doel van een Geïllustreerde
Beschrijving is niet anders dan een handvat te
bieden aan de toekomstige onderzoeker.
