De monumenten van
Heemstede
Mariëtte Polman
Een gemeentelijke monumentenlijst beschermt gebouwen en
objecten die lokaal van bijzonder belang zijn. In Heemstede
ontbrak zo'n lijst. Maar dat verandert binnenkort.
april 1999
Heemschut
25
Paviljoen Salem op buitenplaats Meer en Bosch uit 1889.
Wie vanuit Haarlem het dorp Heemstede
binnenkomt wordt verrast door het aangename
'groene' karakter en de weldadige ruimte.
Brede, lommerrijke lanen en royale woonbuur
ten bepalen het beeld. Het aantrekkelijke,
natuurrijke karakter van de binnenduinrand
was nou precies de reden waarom in de 17de
eeuw zoveel welgestelde Amsterdamse en
Haarlemse kooplieden hier een landgoed of
buitenplaats stichtten. Nog altijd zijn langs de
Herenweg tientallen buitens te bewonderen.
Het merendeel bezit de status van rijksmonu
ment en staat er daarom nog.
De landschappelijke omgeving trok ook allerlei
instellingen en instituten. Zo werd in de tweede
helft van de 19de eeuw de 17de-eeuwse buiten
plaats Meer en Bosch aangekocht voor de
verpleging van 'lijderessen aan vallende
ziekten', later het Instituut voor
Epilepsiebestrijding genaamd. Paviljoens,
ziekenzalen, artsenvilla, laboratorium, stook
huis, kapel, dienstgebouwen... Ze staan er nog,
evenals het 18de-eeuwse herenhuis, omringd
door het aangename decor van het in Engelse
Landschapsstijl ontworpen park met majestu
euze eiken- en beukenbomen en slingerende
paden. Een bijzonder markant complex zoge
zegd. Binnenkort vertrekt het epilepsiecentrum
uit Heemstede. De verhuizing heeft ingrij
pende consequenties voor de bestaande bebou
wing. Niet voor het herenhuis, want dat heeft
de status van rijksmonument. Maar voor de
andere gebouwen dreigt sloop. En dat valt te
betreuren. Het instituut is onlosmakelijk met
de geschiedenis van Heemstede verbonden.
Behoud van enkele karakteristieke onderdelen
zou daarom toe te juichen zijn. Dat geldt
bijvoorbeeld voor paviljoen Salem. Salem werd
in 1889 gebouwd naar een ontwerp van archi
tect H. Korring. Het paviljoen met de karakte
ristieke, houten veranda op de parterre en de
ruime loggia daarboven, vormt een tastbare
herinnering aan de tijd dat patiënten nog in een
'inrichting' verbleven.
Gemeentelijke monumentenlijst
Juist voor het behoud van dit soort waardevolle
gebouwen bezitten veel steden en dorpen een
gemeentelijke monumentenlijst. Daarop staan
gebouwen en objecten van bijzonder lokaal
belang. Ze behoren bij de geschiedenis van de
streek en verdienen als cultuurhistorisch
erfgoed bescherming.
Ook de fabrieksschoorsteen op de
Blekersvaartweg behoort daartoe. Langs de
Blekersvaart vestigden zich vanaf de 17de eeuw
talrijke blekerijen. Toen aan het einde van de
19de eeuw stoomkracht zijn intrede deed
gingen de meeste als stoomwasserij verder. Een
woud van hoge fabrieksschoorstenen bepaalde
er het beeld. Slechts één schoorsteen houdt
momenteel de herinnering aan die periode
levend. Maar, functieloos en zonder
beschermde status, wacht ook deze laatste,
beeldbepalende pijp de sloop.
Monumenten binnenkort beschermd
Een gemeentelijke monumentenlijst is bij
uitstek geschikt om gebouwen zoals paviljoen
Salem en objecten zoals de fabrieksschoorsteen
veilig te stellen. In Heemstede ontbrak zo'n
gemeentelijke lijst tot op heden. Veel kenmer
kende en waardevolle zaken verdwenen daar
door onder de slopershamer of wijzigden al te
drastisch van uiterlijk. Gelukkig is zo'n lijst nu
in de maak. Onlangs heeft de Heemsteedse
gemeenteraad ingestemd met de Structuur
schets GemeentelijkMonumentenbeleid. In de
vorm van een gemeentelijk revolverend fonds
komt er bovendien geld beschikbaar. Voor het
einde van het jaar heeft ook Heemstede een
gemeentelijke monumentenlijst. Hopelijk is
het voor paviljoen Salem en de schoorsteen
langs de Blekersvaart nog niet te laat.