Veenweidenederzetting
Aarlanderveen
Leo van der Meule
Op zaterdag 17 en zondag 18 april richten de liefhebbers van
monumenten hun schreden naar Alphen aan den Rijn. Doel
van de excursie zal niet het oude centrum van deze gemeente
zelf zijn maar een onderdeel van Alphens buitengebied:
Aarlanderveen. Waren de Heemschut Open Monumentendagen
tot nu toe sterk gericht op het beleven van de afzonderlijke
gebouwen, het landelijk kleinood Aarlanderveen biedt een fraaie
kans monumenten èn hun omgeving als samenhangend geheel te
ervaren.
22
Heemschut
De molenviergang in de Drooggemaakte Polder in Aarlanderveen. Foto's A.A. Dullé
Ontstaansgeschiedenis
Aarlanderveen, de naam zegt het al, is ontstaan
door het vervenen, het ontwateren en daarmee
het ontginnen van het metersdikke veenpakket
dat omhoog liep vanaf de Oude Rijn en het
riviertje de Aar. We bevinden ons hier in het
Groene Hart en in het gebied van de zogeheten
Cope-ontginningen. De Cope was een over
eenkomst tussen de Graaf van Holland, veelal
door bemiddeling van een plaatselijke macht
hebber, en de ontginners die vanaf de hoger
gelegen oeverwal naast de rivier over een
bepaalde breedte het land mochten intrekken.
Door sloten te graven werd het veen ontwaterd
en verder geschikt gemaakt voor bebouwing
van graan en andere gewassen. Door het
onttrekken van water en door oxydatie klonk
het veen betrekkelijk snel in en kwam het
tenslotte lager te liggen dan het niveau van het
buitenwater. In deze fase werd het noodzakelijk
de landbouwgronden te bedijken en nog weer
later het overtollige water uit te slaan door
middel van ros- of windmolens.
De ontginning in dit gebied vond allereerst
plaats vanaf de Oude Rijn totdat de afstanden te
groot werden en men min of meer evenwijdig
aan de Oude Rijn een dijk aanlegde, met
ontwateringssloot voor het erachter liggende
hoge veen. Dat is in feite de oorsprong van het
tegenwoordige Aarlanderveen. De ontgin
ningsbasis langs de noordoever van de Oude
Rijn heet tegenwoordig Aarlanderveen
Rijnbuurt. Met zijn mooie oude boerderijen en
doorzichten richting Aarlanderveen is dit
gebied voor wie op de Oude Rijn vaart of
erlangs fietst een lust voor het oog en als
samenhangend geheel van respectabele leeftijd
goed herkenbaar. Vanuit Aarlanderveen zelf is
de hoge stroomrug in de verte dankzij zijn
hogere ligging eveneens goed waarneembaar.
Lintbebouwing
In het dorp zelf werd van meet af aan aan beide
zijden van de dijk gebouwd en om te voorkomen
dat men hier met hetzelfde proces van inldin-
king en bodemdaling te maken zou krijgen zag
men hier af van vervening. Tegenwoordig is de
hoge ligging van de lintbebouwing die het
eigenlijke dorp Aarlanderveen vormt nog
steeds zeer duidelijk zichtbaar. Daar waar men
tussen de huizen en boerderijen door het land
kan inkijken ziet en ervaart men heel direct het
hoogteverschil. In de 16de en 17de eeuw werd
de winning van turf als brandstof dermate
belangrijk en winstgevend dat men grote delen
van het nog aanwezige veenpakket verder
afgroef zodat ten slotte grote veenplassen
ontstonden.
Molenviergang
Bij stormachtig weer vormden de opgestuwde
watermassa's een regelrechte bedreiging voor
het dorp en er werd dan ook besloten de plassen
weer droog te malen. Dat deed men eerst met
een driegang in getrapte bemaling, maar een
extra diep gelegen stuk (-5 meter N.A.P.) werd
later met een vierde molen drooggemalen. Die
laatstgebouwde molen loosde op de molen
tocht van de ondermolen van de driegang. Zo
ontstond de beroemde molenviergang van
Aarlanderveen, de enige nog daadwerkelijk als
bemalingssysteem werkende molenviergang ter
wereld.
Het dorpsbeeld en de bedreigingen
Zijn in de weilanden door kavelbreedte, hoog
teverschillen en richting van de ontginnings
stroken de stadia van de wordingsgeschiedenis
goed afleesbaar, ook het dorp zelf biedt nog
genoeg aanknopingspunten waaruit die
geschiedenis valt af te leiden. Allereerst zijn
daar natuurlijk de boerderijen met soms nog
hun traditionele erfbeplanting. In de dorpskom
ontbreekt vrijwel volledig het groen en staan de
huizen met hun gevels pal aan de straat. Hier
bevindt zich ook de oudste kerk en de koren
molen. Wie op oude kaarten de situatie eind
vorige eeuw vergelijkt met de huidige ziet dat
met name de provinciale weg dwars door het
dorp een funeste uitwerking heeft op de bele
ving van het dorp als geheel. Maar er zijn meer
februari 1999
