Opbloei
14
Heemschut
Rijstpellerij en pakhuizen
uil 1877 als een gesloten
front bij de Zaanbrug.
Foto Derk Jan Gerritsen.
len, de oliemolen, de meelmolen, de wind-en water
molen etc. in wat het eerste grote industriegebied in
ons land werd en het grootste ter wereld was. Een
fenomeen, dat tsaar Peter de Grote 300 jaar geleden
tot een studiereis deed beslissen. De grondlegger
van de eerste ingenieursvereniging in de wereld, John
Smeaton, bekend van de bouw van de vuurtoren op de
Eddystone-rots bij Plymouth, deed aan de Zaan zijn
kennis op van de wind-en watermolen. In zijn dagboek
roemt hij het uitzicht op de Zaanse molens nabij de plek,
waar nu de Zaanse Schans al ontelbare toeristen heeft
getrokken. De oudste nog bestaande meelmolen van
Nederland 'De Bleeke Dood' staat in Zaandijk (1656).
Hij is nog geheel van hout en wordt voor een half
miljoen gerestaureerd.
Het geloof in de wind geschonden
Nemen wij het voorbeeld van stoomoliefabriek 'De
Liefde Gebouwd in 1695 aan de Wormerringdijk in
Wormer fabriceerde deze uit koolzaad plantaardige
olie. Bijna 200 jaar, met een tussenpoze van 7 jaar na
een brand in 1704, deed zij trouw haar werk. Voor de
fabriek en veel Zaankanters was de overgang van wind
naar stoomkracht eind 19de eeuw onverteerbaar.
Regelmatig werd met brandstichting gedreigd, toen
de oude windmolens 'De Liefde' en 'De Nachtegaal'
het veld hadden geruimd voor een stoomfabriek, die
gewoontegetrouw dezelfde naam kreeg.
De naastgelegen oliefabriek 'De Visser' werd 3 weken
na de bouw in 1878 in brand gestoken. Men was van
tevoren gewaarschuwd met een briefje op één van de
deuren, waarop stond 'Al maalt de Visser nog zo snel,
branden zal hij evenwel'. Hoe negatief dit alles mag
lijken, het duidt vooral op een enorme sociale betrok
kenheid bij het ondernemersgebeuren in de
Zaanstreek. Geen wonder dat de eerste arbeiderssta
king in ons land hier plaatsvond. Geen wonder ook, dat
de veelal doopsgezinde ondernemers zich juist in deze
streek sterk aangetrokken voelden tot de sociale kanten
van het liberalisme en in den lande naam verwierven:
Jan en Dirk Laan van Wessanen, Van Marken, Verkade,
Meindert Honig en Remmen Laan, de voorloper van het
buurthuiswerk in Nederland. Hier als nergens anders
werd de slogan gehoord: 'Ook wie een liberale
Zaankanter opensnijdt, houdt altijd wel wat roods
over'. Hun bemoeienis met de streek beperkte zich niet
tot het wonen in luxe landhuizen met theekoepels aan
de Zaan, die ook nu nog te bewonderen zijn. Ze lieten
ook parken aanleggen, waarvan het Wilhelminapark
nog getuigt, en hofjes voor gepensioneerden en woon
buurten voor de arbeiders bouwen. Daarvan valt nu
nog veel te bewonderen.
Na een terugval in de Franse tijd kwam de streek 100
jaar geleden weer sterk op. De rijstoogst van Birma
kwam voor het grootste deel van de Zaanse rijstpellers.
Van Gelder groeide uit tot het grootste papierconcern
van Europa. Nadat de Eerste Wereldoorlog wat roet in
het eten gooide, ging het weer in stijgende lijn: uitbrei
dingen bij Van Gelder, Linoleum-Krommenie,
Wessanen Wormerveer, Cacao De Zaan, Honig Koog
aan de Zaan en Bruynzeel Zaandam. Albert Heijn
wordt wereldleider in kruidenierswaren.
Stagnatie
Eind jaren '70 werden veel bedrijven het slachtoffer
van economische terugval, fusies en mondiale ontwik
kelingen. Grote fabriekscomplexen als Van Gelder,
Duyvis, Linoleum-Noord, Molenaars-Kindermeel
verdwijnen. Acties om de slopershamer tegen te
houden ontstaan in de jaren '80. De vraag naar herge
bruik en monumentenbescherming dient zich aan.
Maar er ontstaat ook verzet tegen de wat al te gemak
kelijke oplossing het monument te slopen en in de
vergaarbak (zeg: vuilnisbakvan het museum De
Zaanse Schans weer op te bouwen. Er kwam nog bij,
dat van oudsher fabrieken in de Zaan gezien werden als
indringers in een oorspronkelijk pastorale omgeving,
gevormd na de ontwatering en het leggen van
dammen.
augustus 1998
