Wouda-gemaal: topmonument
Het oude gemaal in Kamerik.
eerder dat industrieel monument-
avant la lettre: het Cruquius-gemaal
in de Haarlemmermeer, al vanaf 193 3
een technisch monument.
Tweede in de rij van beschermde
gemalen: het stoomgemaal
Mastenbroek in Genemuiden, dat in
het begin van de jaren '60 een tech
nisch monument werd.
Nederlandse Gemalen Stichting
In de loop van de jaren '80 kwamen
opeens tal van verenigingen en stich
tingen tot stand, die tot doel hadden
afgedankte gemalen een tweede leven
te geven als museumgemaal. Als over
koepelende organisatie werd in 1987
De Nederlandse Gemalen Stichting in
het leven geroepen. Bij de stichting is
thans een dertigtal beheerorganisaties
van historische gemalen aangesloten.
Onderzoek
Enkele jaren geleden besloot De
Gemalen Stichting een enquête te
houden onder de waterschappen om
gegevens te verkrijgen over nog func
tionerende en buiten bedrijf gestelde
gemalen. Op basis van het onderzoek
bestaat nu een goed inzicht in de nog
werkende gemalen in ons land, maar
over de tweede categorie kwamen niet
voldoende gegevens beschikbaar.
Mogelijk is dit een gevolg van het
steeds meer samengaan van water
schappen, waardoor de kennis over
oude, buiten bedrijf gestelde gemalen
moeilijker te achterhalen is.
De Stichting zal nu- in het jaar van
het industrieel erfgoed - eerst een
zogeheten branche-studie publiceren,
waarin de bemalingshistorie wordt
weergegeven aan de hand van een
beperkt aantal, bekende gemalen. Met
deze studie als basis zal dan een inven
tarisatie van de buiten bedrijf gestelde
gemalen worden ondernomen. Die
klus zal enkele jaren vergen en onge
veer twee ton kosten. Voor dat bedrag
worden sponsors gezocht.
Uiteindelijk zullen dan vijftig tot
zeventig gemalen worden geselec
teerd, die gezamenlijk representatief
zijn voor de bemalingsgeschiedenis
van ons land. Bouwman spreekt in dit
verband van een 'uniek stukje cultuur'.
Immers, Nederland en bemaling
horen onafscheidelijk bij elkaar.
'Die gemalen zouden dan opengesteld
moeten worden als educatief voorlich
tingscentrum,' vindt hij.
Ook trekt hij een lijn naar de
toekomst.' We zullen nu al moeten
gaan kijken welke moderne gemalen
in de toekomst bewaard moeten
blijven. Dat voorkomt een situatie van
achterstand, waartegen je nu moet
optornen.'
Het museumgemaal Achter de Hooge Boezem
van Haastrecht.
Het enige, nog actieve stoomge
maal, dat ons land herbergt, is het
ir. D.F. Wouda-gemaal in Lemmer.
Het is een origineel stoomgemaal,
alleen worden de ketels op olie
gestookt. Dit gemaal is volkomen
authentiek en voor de beheersing
van de Friese boezem nog in
beperkte mate in bedrijf. Dit
gemaal is een topmonument en
als zodanig genomineerd voor de
werelderfgoedlijst van de Unesco.
Er zijn meer fraaie stoomgemalen.
Ze doen dienst als museumgemaal
en worden met regelmaat in
werking gesteld. Die bevinden
zich onder meer in Nijkerk,
Medemblik, Halfweg, Winschoten
en Genemuiden. In het Gelderse
Putten en in Appeltern wordt
gewerkt aan de restauratie van
bewaard gebleven stoomgemalen.
Natuurlijk is er ook het internatio
naal befaamde 'technisch wereld
wonder', het museum-stoom
gemaal de Cruquius in de
Haarlemmermeer. Daar is ook
de oude stoommachine van de
Arkelse Dam te bewonderen. De
Cruquius is juist gerestaureerd en
men bereidt zich voor op een
uitbreiding. Dit historische stoom
gemaal speelt een hoofdrol in de
eerste aflevering van de Teleac-
serie over industrieel erfgoed, die
op 4 september te zien zal zijn.
Daarnaast zijn er vroege diesel
gemalen, o.a. in Nieuwolda,
Voorschoten, Stompwijk,
Gewande ('s-Hertogenbosch) en
Alkmaar, en elektrische gemalen
uit de beginperiode in Alphen
a/d Rijn, Haastrecht, Andijk,
Puttershoek, Limmen, Capelle
a/d IJssel, Nijbeets, Eemnes,
Heerhugowaard en Schellinkhout.
Nabij Delft vinden we twee voor
malige stoomschepradgemalen,
die later zijn omgebouwd tot
diesel- en elektrisch gemaal.
