De fraaie waterput van Diepenheim.
in eigen hand. Uit een brief van 20
oktober 1898 blijkt:dat zij tot
heden' verstoken zijn van goed drink
water en de naastgelegen pomp verre
van hen verwijderd is, volgaarne
zouden wenschen, dat het U Ed.
Achtbaren behagen moge te besluiten,
eene pomp te plaatsen, op, of in de
nabijheid der West-singel, daar er
eene dringende behoefte aan is.' De
pomp is er uiteindelijk gekomen. Nu
staat hij droog.
Op de overheid rustte de taak de
drinkwaterkwaliteit te bewaken.
Vooral in dichtbevolkte steden en
stadjes ontstond sneller verontreini
ging dan op de zandgronden en op
het platteland. Kanalen, grachten en
andere waterlopen fungeerden feite
lijk als open riolen waarin industrieën
hun afvalwater loosden. Bovendien
was het destijds gewoon huisvuil in de
Hardstenen pomp te Heenvliet.
nabijheid van de pomp te droppen en
was toiletgebruik een onbekend feno
meen waardoor het grondwater plaat
selijk vervuild kon zijn. Dat de over
heid strenge regels en wetten
uitvaardigde betreffende het schoon
houden van straten en stoepen, en het
lozen van afvalwater spreekt voor zich.
Dolfijnen
Bij de vroegste pompen is het eigen
lijke pompmechanisme geplaatst in een
'pomphuis' van hout, lood, natuur- of
baksteen en combinaties daarvan. Een
deurtje geeft toegang tot het mecha
nisme. Tal van ambachtslieden
verdienden hun brood met de bouw
van pompen. Metselaars, timmerlie
den en steenhouwers bouwden het
pomphuis en de vergaarbak voor het
overtollige water. De smid nam de
zwengels, emmerhaken, roosters,
(ijzeren) deurtjes en watermonden
voor zijn rekening. En niet te vergeten
de loodgieter of pompenmaker die het
eigenlijke mechanisme vervaardigde.
De watermonden of spuwers bestaan
uit gebogen buizen al of niet omringd
met kunstige rozetten, die aan de
voorkant van het pomplichaam
tevoorschijn komen. Hoewel er ook
exemplaren zijn waar de uitmondin
gen aan de zijkant zitten. Rijk uitge
voerde watermonden in de vorm van
sierlijke dolfijnekopjes en vissen
werden ook wel in brons gegoten.
Stadswapens
In de loop van de 18de eeuw werden
veel verouderde houten pompen
vervangen door natuursteen. Een
perfect staaltje van ambachtelijk
vakwerk is de dikbuikige, hardstenen
pomp van Heenvliet. Hij staat op de
Markt en wordt geflankeerd door
prachtige geveltjes waaronder het
antieke Ambachtshuis. Vooral zand
en hardsteen is in trek. De pomp van
Heino, geplaatst voor de kerk, is een
arduinstenen pomp. Deze stamt uit
1960 en is gereconstrueerd naar 18de
eeuwse stijl. Een voorbeeld van een
mooi zandstenen exemplaar uit 1799 is
te zien in Rijssen. De vorm en versie
ring zijn in neoclassicistische stijl
uitgevoerd met aan de voorzijde het
beschilderde stadswapen. Stadswapens
worden graag en veel gebruikt om
bouwwerken te decoreren. Ze dienen
tevens als herkenning voor lieden van
buiten. Op de Markt in Culemborg
prijken twee juweeltjes van zandstenen
pompen (1718 en 1719), voorzien van
het stadswapen.
Gasverlichting
De doorgaans sobere, strakke vorm
van het pomphuis maakt, aan het
einde van de 17de eeuw, steeds vaker
plaats voor de zwierige vormen van de
opkomende barokstijl. De weelderige
versieringen zijn in die tijd zeer geliefd
bij het publiek. Daarna komt de
Lodewijk de XVI-stijl in zwang,
gevolgd door de Empire. Heel bijzon-
Zandstenen pomp van Rijssen met stadswapen.
der is zowel de situering als de hard
stenen pomp zelf op de Markt in
Geertruidenberg. Rijk gebeeldhouwd
staat het sierlijke monumentje sinds
1767 strategisch opgesteld op het
plein van het vestingstadje.
De hardstenen stadspomp die in het
Openlucht Museum in Arnhem staat
is een 'krijgertje' van de stad Zwolle.
Hij heeft een prominente plaats bij de
vijver in de kruidentuin. Temidden van
waterdrieblad en kwakende kikkers
toont de 18de eeuwse Zwolse een mix
van beide Lodewijkstijlen.
Een welkom en praktisch cadeau dat
noodzaak, nut en comfort in zich
verenigt was ongetwijfeld de water
pomp. Een aantrekkelijk object om
als geschenk te dienen ter ere van een
speciale gelegenheid. De pomp met
lantaarn uit 1893 op de Brink in
Langbroek is zo'n cadeautje.
Geschonken aan de dorpelingen door
de schrijver Maarten Maartens en zijn
vrouw.
Toen in de vorige eeuw de gasverlich
ting zijn intrede deed, werd een aantal
pompen voorzien van lantaarns. Het
toppunt van luxe om 's avonds een
emmertje te kunnen tappen.
'De Prins van Oranje'
Ongeveer tegelijk met de gasverlich
ting kwamen gietijzeren pompen op
de markt. Gietijzer leent zich bij
uitstek om pompen te vervaardigen in
Detail pomp te Epe.