Stads- en dorpspompen
Koel, helder water, 'n Luxe die nu op elk gewenst moment uit de kraan
stroomt. En vooral schoon water. Om te drinken, te douchen en te wassen.
Dat was vroeger wel anders. Onze verre voorouders dronken water uit 'de.
natuur\ Direct en ongezuiverd uit beken, meren, sloten en plassen. Ze
moesten soms ver lopen voor een slok. Dikwijls met ziektekiemen op de koop toe.
In strenge winters was het helemaal behelpen. Dan kwam de bijl eraan te pas.
Put- of pompmeester
Een omwenteling van betekenis in de
waterhuishouding vond plaats omst
reeks het midden van de 16de eeuw.
In de grote steden werd een aanvang
gemaakt met het vervangen van de
waterputten door moderne zwengel-
pompen. Veelal bovenop de oude
waterput of in de directe nabijheid.
Zo'n Putbrink, geplaveid met keitjes,
staat in het centrum van Garderen
waar de forse waterpomp een opval
lende verschijning is. De hardstenen
pompen in Zaltbommel zijn geplaatst
op de voormalige bornputten zoals die
destijds door de Bommelaars genoemd
werden. De pomp in de Gamersestraat
ANNE KALKHOVEN
De waterput van Veere.
Om drinkwater dicht bij huis te
hebben groef men putten tot op het
grondwater. Meestal nabij de kerk, op
de brink, het middelpunt van dorp en
stad. Water halen was voortaan een
fluitje van een cent. Een hele vooruit
gang. Met name voor de vrouwen die
het primitieve huishouden draaiende
moesten houden. Het water in de
putten was niet in alle gevallen hygië
nischer dan water uit de vrije natuur.
Ondanks dat veel putten afgedekt
konden worden met een deksel van
hout of een ijzeren rooster kwamen er
nog al eens kadavers en andere onge
rechtigheden in terecht. Maar ach,
men keek niet zo nauw.
Puthuis
Bij opgravingen in het Kootwijkerzand
op de Veluwe is een aantal boomstam-
putten gevonden. Deze duizendjarige
putten zijn genoemd naar de uitge
holde dikke boomstammen die als
wand fungeerden.
Elders in ons land werden ook regen
waterbakken gebruikt om water te
vergaren. Op de pomp van Putten
staat een regenwaterbak die nu de
plantjes nat houdt. In beide gevallen
moest het water met akers (emmers)
eruit geschept worden. Bij waterput
ten was vaak een hef- of haalboom
aangebracht waarmee men de zware
emmer makkelijker naar boven kon
hijsen. In de Achterhoek en Twente
zijn veel putten met hefboom bewaard
gebleven. Soms plaatste men boven de
put een windas en een dak. Zo'n
bouwsel werd puthuis genoemd.
De puthuizen fungeerden al snel als
ontmoetingsplaats voor de bevolking
waar nieuwtjes en het wel en wee van
de dag over de tong gingen. Naast de
Grote of Hallenkerk in Veere bevindt
zich nog het fraaie laat-gotische
natuurstenen puthuis met de Schotse
Tudorbogen uit 15 51Via een onder
grondse leiding werd het hemelwater
van het dak van de kerk in de put
verzameld zelfs nog tot in onze eeuw.
Pas in 1938 werd Veere aangesloten
op het waterleidingnet.
herinnert aan de bornput waar de
bewoners toen op aangewezen waren.
Uit oude rekeningen blijkt dat de stad
Zwolle in 1639 voor het eerst een
betaling doet aan pompenmakers.
In 1650 dienen de bewoners van de
Koestraat een verzoek in bij de
Schepenen en Raden om op de put
bij het huis van de burgemeester een
pomp met twee zuigers te mogen
plaatsen. Op voorwaarde dat de
gebruikers zelf de kosten dragen
wordt het voorstel goedgekeurd. In
1877 telt Zwolle maar liefst 31 open
bare drinkwaterpompen.
Niet alleen op de openbare weg
werden pompen geplaatst, ook in
weeshuizen, hofjes, oude mannen- en
vrouwenhuizen en huizen van bewa
ring. Het verzoek tot het plaatsen van
een pomp was bijna altijd afkomstig
van de ingezetenen. Nadien is dat de
taak van een speciaal aangestelde put-
of pompmeester die de belangen van
de bewoners behartigt en de verschul
digde pompgelden int. Hij zorgt
tevens voor onderhoud en reparatie en
is de aangewezen persoon om bij
strenge vorst de pomp met stro in te
pakken om bevriezing te voorkomen.
'Minvermogenden'
In de 19de eeuw waren er in
Amersfoort verscheidene pompen.
Al naar gelang de maatschappelijke
stand, betrokken de stedelingen water
uit hun eigen pomp, uit een van de
stadspompen of gewoon uit de gracht!
Gegoede burgers kregen op verzoek
toestemming om een rechtstreekse
leiding te leggen van de openbare pomp,
dus eigenlijk vanaf de put, naar hun
woning.
Een onderzoek in 1866 naar stads
pompen in de Keistad resulteert in
plaatsing van enige pompen bij wonin
gen van 'minvermogenden'. De bewo
ners van de Westsingel nemen, bij
gebrek aan een pompmeester, het heft
De stadspomp van Zwolle.
27
