Langs tabaksschuren en -pakhuizen
Tabaksteelt in Nederland? In het verleden kon die vraag met 'ja'worden
beantwoord. Vanaf de eerste helft van de zeventiende eeuw tot aan het
eind van de vorige eeuw was de teelt van tabak in de Gelderse vallei en de
zuidoosthoek van de Utrechtse Heuvelrug voor velen een belangrijke bron
van inkomsten. Het vriendelijke stadje Nijkerk werd zelfs het 'Deli van
Gelderland' genoemd. Dat was niet zo verwonderlijk, want bijna de helft van
de Nederlandse tabaksproductie kwam uit de streek Amersfoort - Nijkerk.
WIBO BURGERS
Tabaksschuur te Amerongen,
In Nijkerk zelf werd een derde van het
akkerland ingenomen door tabaks
planten. Maar ook in de omgeving van
Amerongen en Eist werd lange tijd
tabak geteeld.
Die dagen zijn definitief voorbij. Maar,
zoals zo vaak, draagt ook deze streek
het stempel van het verleden. Een
tocht naar deze omgeving, naar de
beschutte zandgronden van zuidelijk
Utrecht en de Gelderse Vallei, toont
de overblijfselen in de vorm van
tabaksschuren, -pakhuizen en -plan-
terswoningen.
Vaak herinneren namen van straten,
campings en restaurants in deze
omgeving aan de vroegere tabaksteelt.
Columbus, die in 1492 de nieuwe
wereld ontdekte, nam op een van
zijn thuisreizen voor Europa nieuwe
gewassen mee, waaronder tabak, van
origine een Zuidamerikaanse plant.
In de zestiende eeuw verspreidde de
tabaksteelt zich in hoog tempo over
grote delen van Europa en Azië.
Aanvankelijk werd tabak medicinaal
gebruikt, later werd het een genot
middel. De eerste tabaksplanten
bereikten ons land omstreeks 1550.
28
Rond 1620 begon men in Amersfoort
en omgeving tabak te verbouwen. In
1630 stonden reeds vijftig tabaksplan
ters in deze stad geregistreerd. Daarna
breidde de teelt zich uit naar plaatsen
als Nijkerk, Ede, Barneveld,
Wageningen en naar Rheden,
Amerongen en Eist. Ook in de
Betuwe werd tabak verbouwd.
Tropische plant
Om in ons land tabak te kunnen
verbouwen waren bijzondere maatre
gelen nodig, per slot van rekening
ging het om een tropische plant.
Om jonge planten te kweken werden
broeibakken geïntroduceerd omdat
ons klimaat niet warm genoeg was om
direct te zaaien. Men sprak van de
'Hollandse methode'.
Ook de speciale droogschuren
waren een Nederlandse vinding.
Verder werden boomhagen als wind
vangers opgesteld voor de perken,
waarin de tabaksplanten werden
geplaatst na de aanloopperiode in
de broeibakken.
Vooral na 1650 kwam de tabaksteelt
snel op. Nijkerk werd een belangrijk
centrum voor de tabaksteelt. Zo werd
de Arkervaart vooral in de achttiende
Tabakspakhuis te Nijkerk.
eeuw grondig verbreed en verdiept.
Het stadje kwam zo in het bezit van
een echte Zuiderzeehaven. Overal
verschenen de zwartgeteerde droog
schuren, pakhuizen voor de opslag van
de tabak en ook fraaie woningen voor
de 'tabakkers', zoals de tabaksplanters
werden genoemd. De nieuwe bedrijf
stak floreerde en bracht enkele eeuwen
lang grote welvaart met zich mee.
Pruimtabak
De Nederlandse tabak werd aanvanke
lijk als pijptabak gebruikt. Later kwam
het snuiven van tabak in de mode,
daarna werd ook pruimtabak vervaar
digd en ten slotte werden de tabaks
bladeren eveneens gebruikt als
dekblad voor wat goedkopere soorten
sigaren. De nationale tabak was echter
niet geschikt voor de fabricage van de
huidige pijp- en sigarettentabak.
Tegen het eind van de vorige eeuw
verminderde de vraag naar de natio
nale tabak langzamerhand. De import
van buitenlandse tabak nam snel toe.
Wel werd nog ettelijke tientallen jaren,
bij voorbeeld in het zuidoostelijk deel
van de provincie Utrecht, tabak
geteeld als bijverdienste. Dat duurde
tot de jaren zestig toen een schimmel
ziekte de tabaksteelt in Nederland
volledig uitbande. Natuurlijk was er
een opleving geweest tijdens de twee
wereldoorlogen toen tabak op de bon
kwam en verstokte rokers in hun
achtertuin tabaksplanten hadden
staan.
Ook nu nog zijn er op de Veluwe
en de Utrechtse Heuvelrug tastbare
resten van deze periode terug te
vinden. Nijkerks voornaamste straat,
de Langestraat, telt een aantal monu
mentale woonhuizen. Deze werden
eens bewoond door mensen, die rijk
waren geworden door de handel in en
