Speurtocht naar Nederlands sluizen
Sluizen in Nederland: een nogal onbekend terreinwaarover ook betrekkelijk
weinig is gepubliceerd. Aan die onbekendheid van Nederlands sluizen gaat
ir. G.J.Arendsciviel ingenieur en werkzaam, bij de groep Geschiedenis van de
Technische Universiteit Delft, een einde maken. In opdracht van de Rijksdienst
voor Monumentenzorg heeft hij een onderzoek ingesteld naar het bestand van
Nederlandse sluizen tot 1940. Hij heeft het onderzoek eind vorig jaar
afgesloten, in de eerste helft van 1994 verschijnt bij de Delftse Universitaire
Pers de neerslag van zijn onderzoek in boekvorm., getiteld Sluizen de
ontwikkeling van de sluis- en stuwbouw tot 1940.
WIBO BURGERS
De oude sluis in Spaarndam (foto's Wibo Burgers).
Arends is in zijn onderzoek tot enkele,
ook voor insiders verrassende conclu
sies gekomen. Zo is komen vast te
staan dat de bouw van sluizen in ons
land al heel oud is. Zo zijn bij opgra
vingen in Valkenburg( Z.H.) primi
tieve uitwateringssluisjes in de vorm
van boomstammen met klepdeurtjes
gevonden. Ook in het Waterweg
gebied zijn dergelijke constructies
aangetroffen. Arends: 'Heel bijzonder
en vrijwel onbekend bij het grote
publiek.'
Naar zijn mening heeft ons land
aanvankelijk een leidende rol gespeeld
bij de sluizenbouw. Rond 1850 heeft
Nederland die rol moeten prijsgeven.
Zo werden in ons land sluisdeuren van
ijzer pas veel later dan in het buiten
land toegepast. Ook bij de sluiscon-
structies met roldeuren liep ons land
achterop. Later hebben Nederlandse
sluizenbouwers deze achterstand inge
lopen. Tegenwoordig neemt ons land
bij de bouw van sluizen weer een voor
aanstaande plaats in.
Wat is een sluis nu precies? Arends:
'Onze laaggelegen polders moeten
worden beschermd tegen overstro
mingen. Daarvoor zijn er dijken. Door
kwelwater water dat door de dijk
sijpelt) en neerslag wordt de water
voorraad in de polder steeds weer
aangevuld. Om het overtollige water
kwijt te raken zijn er sluizen en
gemalen nodig.' Sluizen zijn dus
waterbouwkundige werken, waarmee
de waterstand geregeld kan worden.
Verder kunnen ze de waterwegen aan
weerszijden van de sluis met elkaar
verbinden, ook als de waterstand niet
gelijk is, de zogeheten schutsluizen.
Kenmerk van de sluis is de beweeg
bare waterkering, die geopend en
gesloten kan worden.
Sluis Nederlandse vinding
Ons land telt op dit moment zo'n
tweeduizend sluizen. Daarbij gaat het
om antieke en moderne sluizen, om de
sluizen van IJmuiden lange tijd de
grootste ter wereld) en de eenvoudige
schuif waarmee de waterstand in een
polder kan worden geregeld. Het staat
nagenoeg vast dat de sluis een
Nederlandse vinding is, die later ook
in het buitenland werd toegepast. In
buitenlandse publicaties zijn daarvoor
sterke aanwijzingen te vinden.
Bedreigd
Hoe staat het er voor met de sluizen in
ons waterrijke land? Arends: 'Het
onderzoek heeft uitgewezen dat in de
naoorlogse periode een aantal interes
sante sluizen is verdwenen.En andere
oude sluizen worden sterk bedreigd,
ookvandaagnog.'
Het verdwijnen van nogal wat sluizen
in de afgelopen decennia is te wijten
aan de automatisering en het overbo
dig worden van oude sluizen, ook al
doordat in het recente verleden veel
vervoer per schip werd overgenomen
door vrachtauto's.
De automatisering heeft er ook voor
gezorgd dat de handbediening van
sluizen vrijwel verdwenen is. Daarvoor
in de plaats is de druk op de knop
gekomen. Arends: 'Dat is jammer,
want daarmee is een stukje romantiek
van het Hollandse landschap verdwe
nen.' Een voorbeeld van een (schut)sluis,
die nog wel met de hand wordt
bediend, is het Woerdense Verlaat.
Er is een tiental typen sluizen, dat
ruwweg verdeeld kan worden in twee
categorieën: voor de scheepvaart
(meestal schutsluizen) en uitwate
ringssluizen voor de waterhuishou
ding).De laatste zijn het grootste in
aantal, de eerste trekken vaak meer de
aandacht. Betrekkelijk veel schutslui
zen worden gesloopt en - waar nodig -
vervangen door nieuwe omdat ze niet
meer voor hun taak berekend zijn.
Bovendien heeft het kleinschalige
vervoer over water aan belang inge
boet.
Trend
Toch zijn er ook tegengestelde
tendenzen. Zo betekent de opkomst
van de recreatievaart dat sommige
schutsluizen in ere worden hersteld.
'Je zou inderdaad van een trend
kunnen spreken,' meent ir.Arends.
Ook wat betreft de afsluitmiddelen
van de sluis kan men weer een tiental
typen onderscheiden. Zo zijn er
