Nieuwbouw in de Amsterdamse
binnenstad, een historisch overzicht
Bij een wandeling door de Amsterdamse binnenstad valt het op, dat de
historische bebouwing niet altijd behouden is gebleven. Veel panden zijn
gesloopt en hebben plaatsgemaakt voor nieuwbouw. Vooral in de
stadsvemieuwingswijken zoals dejordaan, de Nieuwmarkt- en
Bethaniënbuurt, de Westelijke Eilanden en de Haarlemmerbuurt heeft dit
proces zich in de laatste twee decennia voltrokken. De grachtengordel is wat
dit betreft een uitzondering want nieuwbouw komt hier relatief weinig voor.
SARAH BAKKER
Singel 428 van architect A. Cahen (1964-70) is
één van de eerste voorbeelden van nieuwbouw
uitgevoerd in prefab betonelementen. Een goed
voorbeeld van passende nieuwbouw aan een
Amsterdamse hoofdgracht. Cahen heeft 12 keer
een ontwerp voor deze plek moeten maken,
voordat het pand uiteindelijk gebouwd mocht
worden.
Menig Amsterdammer heeft beden
kingen omtrent de nieuwbouw in zijn
stad. Nieuwbouw is te modern en te
afwijkend van de gebouwen die er
reeds lange tijd staan. Nieuwbouw
synoniem met lelijkheid? Dat zou
jammer zijn want nieuwbouw is niet
een fenomeen van deze tijd maar heeft
wel degelijk een geschiedenis.
Al vier eeuwen nieuwbouw in
binnenstad
Historisch bezien heeft nieuwbouw
in Amsterdam altijd plaatsgevonden.
Wanneer wij naar een willekeurige
straat of grachtenwand kijken valt op
dat er een diversiteit van gevels uit de
afgelopen vier eeuwen te zien is.
Zonder vernieuwing van vorm en
materiaalgebruik was het ontstaan van
de vijf hoofdtypen gevels niet mogelijk
geweest. De eerste grote overgang
vond in de middeleeuwen plaats,
toen het verboden werd riet als bedek
king te gebruiken vanwege het brand
gevaar. Na de stadsbrand van 1452
werd de keur (verordening) uitgevaar
digd, waarin het verboden was houten
zijgevels te bouwen. De gevels
moesten in steen worden vervaardigd.
Verandering in materiaalgebruik
bracht verandering in vormgeving.
Houten topgevels werden vervangen
door bakstenen trap- en tuitgevels.
Een ander voorbeeld van vernieuwing
van het materiaalgebruik is de toepas
sing van zandsteen als gevelmateriaal
in het tweede kwart van de 17de eeuw.
In de binnenstad is naast een verschei
denheid van 19de eeuwse gevels een
mengeling van trap-, tuit-, hals-, klok-
en lijstgevels uit de verschillende stijl
periodes te zien. Jugendstihgevels en
gevels uitgevoerd in de stijl van de
Amsterdamse School misstaan tegen
woordig niet tussen gevels uit de 17de
en 18de eeuw, hoewel deze gevels toen
ook bekritiseerd werden. Waarom
wekt nieuwbouw dan zoveel negatieve
reacties op? Iedere generatie van
architecten heeft immers zijn steentje
bijgedragen aan de vernieuwing van
het stadsbeeld.
Traditioneel bouwen versus Nieuwe
Bouwen
Het verschil tussen de bebouwing uit
het verleden en het Nieuwe Bouwen
is dat men vroeger gebruik maakte
van natuurlijke bouwmaterialen en
een traditionele manier van bouwen.
Met de introductie van 'cement-ijzer'
(gewapend beton) aan het begin van
deze eeuw is geleidelijk een eind
gekomen aan het gebruik van natuur
lijke materialen. Aanvankelijk werd
gewapend beton alleen in het inwen
dige van het gebouw gebruikt voor
de constructie van vloeren. De
Amsterdamse School architecten
echter maakten gebruik van gewapend
beton in de gehele constructie van het
gebouw. Alleen de gevels waren nog
hoofdzakelijk van baksteen. Door deze
vernieuwing van materiaalgebruik
werd een nieuwe vormgeving mogelijk.
Men was minder gebonden aan de
technische grenzen van de traditionele
bouwmaterialen.
Men ging experimenteren met beton
en staal. De nieuwe vormgeving van de
Stijl en het Nieuwe Bouwen vloeiden
voort uit het gebruik van deze nieuwe
bouwmaterialen. Ook de arbeids
kosten van het bouwproces werden
gedrukt door de produktie van voor-
gefabriceerde standaard-onderdelen.
Hierdoor verdween het gebruik van
de traditionele bouwmaterialen en het
vakmanschap van de ambachtsman.
Een verstrakking van de architectuur
vond plaats. De gevels werden niet
meer versierd met beeldhouwwerk,
houtsnijwerk en gesneden profiel-
lijsten. Stalen kozijnen, die meer
naar voren in het gevelvlak werden
geplaatst, werden gebruikt in plaats
van verdiepte houten kozijnen. Al deze
ontwikkelingen resulteerden in een
vervlakking van het gevelbeeld. Dak
constructies in de vorm van zadelda
ken of schilddaken verdwenen uit het
stadsbeeld. Platte daken kwamen hier
voor in de plaats.
Weinig voorbeelden Nieuwe Bouwen
in binnenstad
In de binnenstad zijn weinig voorbeel
den te zien van gebouwen in de stijl
van het Nieuwe Bouwen. De architec
ten van deze moderne bouwstijl
kregen weinig kans hun ontwerpen
uit te voeren omdat de Amsterdamse
Schoonheidscommissie voor de
binnenstad traditioneel was ingesteld,
met het gevolg dat plannen met een
vernieuwend karakter vaak afgekeurd
werden. Tussen de periode van de
Amsterdamse School en de jaren
zeventig is relatief weinig gebouwd
in de binnenstad. Wellicht is door
het ontbreken van voorbeelden geen
geleidelijk gewenningsproces tot stand
gekomen waardoor de vrees voor het
nieuwe ontstond.
Stadsvernieuwing
Pas in de jaren vijftig van deze eeuw
werd de aandacht gevestigd op de
slechte kwaliteit van de woningen in
de binnenstad. Plannen voor weder
opbouw van de Nieuwmarktbuurt en
dejordaan werden gemaakt. Het
28
