Nuchterheid en fantasie
HKnijtijzer
32
In de historische stadsontwikkeling van Amsterdam
De oude stad
In de geschiedenis schuilt een tel
kens weer boeiend aanwezig zijn
van tegenstrijdigheden of met prof.
Jan Romein: 'Men moet niet geloven
wat de geschiedschrijvers zeggen,
maar evenmin luisteren naar dat wat
zij zonder grond zeggen.' Zo wijzen
de jongste onderzoekingen er op dat
de eerste woonhuizen van Amster
dam gebouwd zijn langs de Diemer-
zeedijk en niet aan weerszijden van
het Damrak. Bovendien heeft de
Amsterdamse stadsarcheoloog
Baart aangetoond dat eerder werd
gebouwd aan de Nieuwezijde dan
aan de Oudezijde. Maar omdat de
Oude Kerk (1306) ouder is dan de
Nieuwe Kerk (1414) blijven de Am
sterdammers volharden om te spre
ken van de Oudezijds Voorburgwal
en de Nieuwezijds Voorburgwal. Het
woord burg betekent stad. Een burg-
Deze uitbreiding, groot 540 ha,
kwam in ongeveer zeventig jaren tot
stand. De Amsterdamse Regenten-
Kooplieden wisten in dit plan de
nuchterheid - gericht zowel op de
economische aspecten als ook op
de bereikbaarheid van het centrum -
te verbinden met de fantasie van de
scheppende verbeeldingskracht.
De Jordaan
In het midden van de 17de eeuw
ontstond de stadsuitbreiding van de
Jordaan, waarbij het stratenplan in
hoge mate werd bepaald door het
verloop van bestaande sloten. Deze
zakelijke nuchterheid was er de oor
zaak van dat de zo krakteristieke ra-
diaal-verbinding met de binnenstad
werd verbroken.
Het plan buiten de Singelgracht
In 1866 heeft irJ.G. van Niftrik, direc-
puVDELUWE'
Plattegrond Jodenbreestraat en omgeving. Links op de tekening is de ontworpen afsluiting van de
straat goed te zien. (tekening H. Knijtijzer)
wal is dus een stadswal en het
woord burg is ook terug te vinden in
burgemeester. In de 14de eeuw was
de stedelijke bebouwing van 40 ha.
omsloten door het IJ, de OZ-Voor-
burgwal, de Grimburgwal en de NZ-
Voorburgwal.
De halvemaansvormige stad
De eerste grotere uitbreiding van de
drievoudige grachtengordel werd in
1610 ontworpen door Hendrick de
Keyser. Toen kreeg het stadsplan
zijn roemrijke halvemaansvorm.
teur van Publieke Werken, een plan
voor de uitbreiding buiten de Singel
gracht ontworpen dat opnieuw voor
zag in een straalsgewijze aansluiting
op de oude stad. Maar de fantasie
die getuigde van een grootse visie
werd achterhaald door de nuchter
heid van het winstbejag. Daardoor
werd Amsterdam opgescheept met
een weinig planmatige erfenis van
een grauwe huizenzee van de specu-
latiebouw: De Pijp, de Dapperbuurt
en de Zeeliedenbuurt. Een noodlotti
ge historische vergissing.
Het Plan-Zuid
In 1917 werd Berlage's stedebouw-
kundige plan voor Amsterdam Zuid
door de gemeenteraad aangeno
men. De moeilijke aansluiting op het
bestaande gebied van Oud Zuid
werd een duidelijke poging om de
halvemaansvorm van de binnenstad
te benadrukken. Dit ogenschijnlijk
nuchtere plan met een aantal brede
lanen, pleinen en veel groen werd
ondersteund door de fantasierijke ar
chitectuur van de Amsterdamse
School.
Het Algemeen Uitbreidings Plan
In juli 1939 volgt de grootste stads
uitbreiding van 6000 ha. vastgelegd
in het Algemeen Uitbreidings Plan
Amsterdam, dat na de oorlog in twin
tig jaar werd verwezenlijkt. De ont
werper prof. C. van Eesteren heeft
eens verteld dat hij dit plan nooit zou
hebben kunnen ontwikkelen als hij
daarbij niet de steun zou hebben ge
had van wethouder F.M. Wibaut. Die
intensieve samenwerking van de ar-
chitect-stedebouwkundige en het
college van B. en W. werd van grote
betekenis voor het welslagen van
het plan en het is daarom te hopen
dat zulks opnieuw zal lukken bij het
IJ-oeverplan, opdat de projectontwik
kelaars een toontje lager zullen zin-
ger en bouwen.
Het kenmerkende verschil tussen
het stedebouwkundige beeld van
Plan-Zuid en het Algemeen Uitbrei
dings Plan is de blokvormige opzet
van Plan-Zuid en de open
bebouwing van woonkamer en de
strokenbouw van de tuinsteden. Wel
ontberen de laatsten de schilderach
tige fantasie van Plan-Zuid maar hun
nuchterheid wordt vergoed door de
bewuste poging om de woonomge
ving mens-vriendelijker te maken
door tussen de woonwijken meer
ruimten en groenvoorzieningen te
scheppen, zoals bijvoorbeeld het
Erasmuspark, het Rembrandtpark en
het Gijsbrecht van Aemstelpark.
De in het A.U.P. geprojecteerde
ruimten en parken lijken alsnog een
erkenning te zijn van de grote waar
den die in het plan van ir. Van Niftrik
waren vervat.
De stadsvernieuwing
Nuchterheid en fantasie spelen niet
alleen haar rol in de historische uit
breidingsplannen maar zeker ook in
de stadsvernieuwing. Toen de verbre-
