J.F. Staal, presentatietekening voor woningbouwvereniging De Samenwerking aan de J.M. Coenenstraat, 1922. (collectie Ned. Architectuurinstituut).
De Schoonheidscommissie nam 'met genoegen' kennis van Staal's ontwerp.
aan de Vrije Universiteit te Amster
dam - enkele potentiële samenwer
kingsmodellen tussen overheid en fi
nanciële wereld naar voren ge
bracht. Aan de financierings- en/of
exploitatiemaatschappij die Van Nim-
wegen voor ogen ziet - met de veel
zeggende naam 'NV Berlage' - zou
den banken, de overheid, institutio
nele beleggers, projectontwikkelaars
en bouwondernemingen deel kun
nen nemen. Ook het opzetten van
een beleggingsfonds voor onroerend
goed of de instelling van een lease
maatschappij - die zorgdraagt voor
de noodzakelijke onderhouds- en re
novatiebehoefte en het onroerend
goed terugleast aan de bewoner -
behoren tot de mogelijkheden.
Aan het congres werd deelgeno
men door een divers gehoor, waar
onder bestuurders en bewonersor
ganisaties, eigenaren, beleggers en
makelaars, architecten, bouwonder
nemingen en projectontwikkelaars,
architectuurhistorici, ambtenaren en
politici. Dat spoorde met het oog
merk van de organisatoren, die
'waardering en respect voor de uit
zonderlijke kwaliteiten van Berlage's
Plan Zuid' - aldus het persbericht -
wilden doen overslaan op de deelne
mers en een 'gezamenlijke inspan
ning noodzakelijk (achten) om verde
re achteruitgang te voorkomen.' Om
de missie te volbrengen is als het
ware een 'Gesamtwerk' nodig, hele
maal in de collectieve geest van Ber
lage en zijn tijdgenoten.
Nu heeft het aan waardering voor
Plan Zuid natuurlijk nooit ontbroken.
Prof. dr. P. Singelenberg, emeritus
hoogleraar Kunstgeschiedenis aan de
Universiteit van Utrecht en Berlage-
kenner, maakte in zijn lezing duidelijk
dat al in de jaren dertig van deze
eeuw in brede kring zeer grote waar
dering bestond voor H.P. Berlage's
grootstedelijke uitbreiding tussen Am-
stel en Schinkel, oftewel Berlage-brug
en Olympisch Stadion. De gezagheb
bende architectuurcriticus Siegfried
Giedion beschouwde Zuid zelfs als
de beste Europese stadswijk uit de
eerste helft van de eeuw. Tegenwoor
dig is Zuid één van de meest geliefde
woongebieden van de hoofdstad en
gelden de daarin aanwezige architec
tuur en toegepaste monumentale
sculpturen als absolute hoogtepunten
in de moderne Nederlandse architec
tuurgeschiedenis.
Achterstallig onderhoud
Plan Zuid is echter ten prooi geval
len aan verval en slijtage. De oorza
ken zijn velerlei. Als het gaat om de
huizen zijn die oorzaken niet alleen
van puur bouwkundige aard, zoals
een slechte fundering, scheurvor
ming en verzakkingen. Ook achter
stallig onderhoud en onzorgvuldig
beheer, slechte verbouwingen, mo
derniseringen en renovaties, hebben
afbreuk gedaan aan de kwaliteit van
woningen en zelfs hele straatwan-
den. Maar de problemen beperken
zich niet tot de huizen alleen. Ook de
straten, pleinen en plantsoenen ver
tonen soms ernstige tekenen van
achteruitgang. En dat ook de inrich
ting en het onderhoud van de open
bare ruimte de nodige aandacht ver
dient is evident, aangezien dit aspect
een wezenlijk onderdeel uitmaakt
van Berlage's oorspronkelijke plan.
Om de totale stedelijke ruimte, dus
de gehele woonomgeving, van Plan
Zuid zijn authentieke glans en gran
deur terug te geven is bijna een reor
ganisatie van het gemeentelijke be
leid noodzakelijk, want de verschil
lende ambtelijke diensten werken nu
nog vaak langs elkaar heen bij het
inrichten en het beheer van de open
bare ruimte.
Om de discussie alvast los te ma
ken over eventuele stedebouwkundi-
ge aanpassingen en nieuwbouw, is
aan acht ontwerpbureaus de op
dracht gegeven om met herinrich
tingsvoorstellen te komen voor vier
lokaties in Amsterdam-Zuid. Als uit
gangspunt voor deze studieopdrach
ten diende een stedebouwkundige
analyse van het Bureau voor Stads
ontwerp Urbis in samenwerking met
het Bureau voor landschaparchitec
tuur Vlug. Eén ding maken de voor
stellen van de bureaus in ieder geval
duidelijk:
Plan Zuid is niet alleen kwetsbaar
voor de spreekwoordelijke tand des
tijds of slecht beheer van eigenaren
of de gemeente. Ook ondoordachte
ingrepen van moderne architecten,
al dan niet als gevolg van onvol
doende inzicht in de bijzondere ei
genschappen van Plan Zuid, vormen
een gevaar. Berlage is zó groot, dat
het geen sinecure is om in zijn voet
sporen te treden. Het zou daarom
een goede zaak zijn om bij de op
knapbeurt die Plan Zuid te wachten
staat een streng controlelichaam in
het leven te roepen, naar model van
de Commissie Zuid die in de twinti
ger jaren de architecten aan de lei
band hield en toezicht hield op de
uitvoering van Plan Zuid volgens de
beginselen van Berlage.
Wim de Wagt is kunsthistoricus en
lid van de kunstredactie van het
Haarlems Dagblad
Bij tentoonstelling en congres zijn
twee boeken gepubliceerd: 'Berlage
en Amsterdam Zuid', onder redactie
van Karin Gaillard en Betsy Donker,
en 'Berlage en de toekomst van Am
sterdam Zuid', onder redactie van
Flobert Elfrink, Donald Lambert en
Piet Polderman. Beide boeken zijn
een gezamenlijke uitgave van het
Gemeentearchief Amsterdam en Uit
geverij 010, Rotterdam, 1992.
