Het pand Lijnmarkt 12 van architect A. Otten.
toch verheft de Utrechtse Jugendstil-
architectuur zich wel boven de archi
tectuur in vele andere steden. Deze
'lokale Jugendstil' kenmerkt zich voor
al door glas-in-loodramen met Ju-
gendstildecoraties en andere
'opgeplakte' Jugendstilvormen. De
panden van de Utrechtse architect R.
Rijksen (1854-1928) steken met kop
en schouders uit boven deze lokale
Jugendstilarchitectuur. Het bekendste
Utrechtse voorbeeld van Jugendstilar
chitectuur, Voorstraat nr. 6, is dan ook
door Rijksen ontworpen. Dit pand is in
1903 gebouwd als apotheek in op
dracht van de heer Joh. de Liefde.
Het pand is asymmetrisch van opzet
met rechts een rechthoekig torentje.
Het is gebouwd van witte baksteen,
met op de bagane grond een winkel
pui in natuursteen. Deze winkelpui
bestaat uit een grote boog met een
verticaal ingedeeld bovenlicht. Mar
kant is de hoefijzervormige loggia die
zich uitstrekt over de eerste en twee
de verdieping van het pand. Er ont
staat zo een schaduwrijke en decora
tieve onderbreking van de gevel-
wand. Een vergelijkbaar Jugendstil-
pand komen we tegen op het Vreden-
burg, gebouwd in 1904 door dezelfde
Rijksen; dit kunnen we zien aan de
signatuur die hij op de rechterhoek
van het pand aanbracht. Het wit bak
stenen hoekpand met de achthoekige
toren en lantaarn, is oorspronkelijk
gebouwd als Hotel Bellevue. Op de
begane grond zien we grote hoefijzer
vormige bogen, waarbij de ingang
van het hotel zich oorspronkelijk hele
maal links in de afgeplatte boog be
vond. De erker hierboven zagen we
al bij Voorstraat 6.
Internationale invloeden
Meer internationaal georiënteerde in
vloeden, zoals een asymmetrische
opbouw en ronde zwierige lijnen en
florale (bloem-) en zweepslagmotie
ven in het gevelvlak, treft men ook
aan in Utrecht. Zoals bij het pand
aan de Lijnmarkt nr. 12, waarin zich
nu het café 'De Witte Ballons' be
vindt. In 1906 ontwierp Albert Otten,
een Rotterdamse architect die be
kend was met de Belgische Jugend
stilarchitectuur, een nieuwe pui voor
dit café. Albert Otten (1875-1935)
was goed op de hoogte van het werk
van de Art Nouveau-architecten
Paul Hankar (waar hij op het bureau
had gewerkt) en Victor Horta en
zorgde voor een Belgische invloed in
Nederland. Dit gebeurde in opdracht
van 'De Zwarte Ruiter', een bierbrou
werij uit Rotterdam, waarvoor hij in
Rotterdam al een pand had ontwor
pen en diverse cafés in Nederland
had 'heringericht'. De pui is opge
trokken uit natuursteen met houten
kozijnen en een houten deur. Otten
ging daarbij te werk met veel oog
voor detail, zoals te zien is in de her
haling van zweepslagvormen in het
natuursteen en het hout.
Ingetogen
Als we de Nederlandse Jugendstilar
chitectuur vergelijken met de Belgi
sche Jugendstil, zien we dat de Ne
derlandse vormen veel ingetogener
van aard zijn. Echt uitbundige vormen
zien we hier en daar in het gebruik
van details van ijzer, zoals balkonhek
jes, brievenbussen, deuren, consoles
en houders van vlaggestokken.
Karakteristiek voor de Jugendstil
architectuur in Nederland is het ge
bruik van een stalen l-profiel/puibalk
(met name bij winkelpuien) die grote
raamoppervlakken mogelijk maakte.
Dit werd veel toegepast bij etalage-
ramen voor kledingmagazijen, apo
theken en bakkerijen. Het kenmer
kende uit zich verder vooral in de
kleine decoraties. Deze decoratieve
motieven bevinden zich vooral op
bovendorpels, muurwerk, deur- en
raamstijlen, dakkapellen, deuren en
muurdammen. Deze versieringen
treffen we vaker bij winkelwoonhui
zen dan bij woonhuizen aan, wat on
getwijfeld een gevolg is van het re
presentatieve karakter van winkel
panden. Zoals gezien is de zweep-
slagyorm een van de meest kenmer
kende Jugendstilmotieven, maar de
meer geometrische versieringen zijn
ook zeer talrijk in Utrecht. Hierbij
worden stileringen van bloem- en
plantvormen teruggebracht tot geo
metrische grondvormen als cirkels
en vierkanten. Uit deze geometri
sche motieven is een basisvorm te
kristalliseren die in allerlei variaties,
van eenvoudig tot zeer ingewikkeld,
voorkomt. Deze basisvorm bestaat
uit een combinatie van een cirkel
(soms een vierkant) met drie poten,
die we in zowel liggende als staande
vorm tegenkomen. Dit motief is
waarschijnlijk afgeleid van de vorm
van een bloem(knop) op steel.
Op dit moment is er sprake van
een herwaardering van de Jugendstil
Het pand Voorstraat 6 van architect R. Rijksen.
in het algemeen. Hopelijk zal deze
herwaardering ook bijdragen tot een
beter beheer en bescherming van de
Jugendstilarchitectuur in het bijzon
der, zodat ernstige fouten zoals de
sloop van 'De Utrecht' voorkomen
kunnen worden.
Yvonne Schouten is kunsthistorica
en tekstschrijfster te Utrecht.
Het boek 'Jugendstil in Utrecht' is
een uitgave van Uitgeverij Matrijs te
Utrecht en werd geschreven door
Bibi van Huiten, Yvonne Schouten
en Esther Wessel, onder redactie
van Ronald Stenvert.
Het kost 24,95. Leden van
Heemschut kunnen het voor 22,50
(incl. verzendkosten) bestellen via
tel: 030-343148.
