Cultureel erfgoed verkwanseld
bij dijkverzwaring (I)
Abele Reitsma
6
De grote rivieren hebben ons land rijk met schoonheid bedeeld. Een ri
vier deelt echter niet alleen iets moois uit, ze zou ook wel eens een nat
te oorvijg kunnen uitdelen. Daarom krijgen de rivieren nieuwe dijken.
Terloops wordt daarbij veel schoonheid vernietigd. Berucht zijn de
offers die bijvoorbeeld Brakel, Heilouw, Neerijnen, Tiel, Millingen en het
landgoed de Poll bij Voorst hebben gebracht of nog moeten brengen.
Brakel moest zelfs meer dan 160 woningen, een kerk en een oud raad
huis opofferen.
Het cultuurhistorisch belang ziet zich
niet vaak geplaatst tegenover zo'n
gewichtig belang als de noodzaak
om te overleven. Maar daarmee is
het erfgoed nog niet vogelvrij ver
klaard. Wat betekent dijkverzwaring
de nieuwe. Als de oude dijk toch ge
heel of gedeeltelijk mag blijven lig
gen, wordt het oorspronkelijke beeld
doorkruist door de reusachtige afme
tingen van de nieuwe dijk.
Kort na de aanstaande eeuwwis-
Dijkhuisjes langs de Neder-Rijn te Rijswijk (gem. Maurik), bedreigd met sloop,
(foto's Abele Reitsma)
voor ons culturele erfgoed? Welke
rol speelt het cultuurhistorische argu
ment bij dijkverzwaring? Is dijkver
zwaring echt nodig?
De nieuwe dijk
De dijken moeten straks bestand zijn
tegen een hoogwaterstand die vol
gens statistische berekeningen ge
middeld eens per 1250 jaar voor zou
kunnen komen. De dijken worden
aan de kruin gemiddeld 1.30 m ver
hoogd en aan de voet in breedte ver
dubbeld. De vaak steile dijktaluds
worden vervangen door flauwe hel
lingen met soms zeer brede steun-
bermen. Tot tenminste tien meter uit
de voet van de nieuwe dijk mag
geen gebouw staan of boom of struik
groeien. Zo neemt de nieuwe dijk
een breedte van zestig tot honderd
meter in beslag. Bochten in de dijk
worden bij voorkeur rechtgetrokken.
Op de nieuwe dijk groeit gekloond
gras. De buitenzijde is bekleed met
doods namaak-basalt. Bijna overal
moet de oude dijk mèt zijn omgeving
onvoorwaardelijk plaatsmaken voor
seling moeten alle dijken onder han
den genomen zijn. Er is nog twee
derde te gaan. Een financieel onze
ker avontuur, dat zal uitmonden in
een aderlating van miljarden gul
dens.
Identiteit
Het rivierenlandschap bepaalt onze
nationale identiteit op de aardbol. De
rivier vormt met zijn omgeving een
onuitputtelijke bron van schilderach
tige perspectieven. De ongrijpbaar
heid van de rivier vindt zijn weerspie
geling in de grilligheid van het land
schap. Elke poging de waarde van
dit gebied te analyseren doet tekort
aan de overweldigende kwaliteit van
het geheel en aan de logische sa
menhang hierin. Het oog ervaart die
vanzelfsprekende harmonie, waarin
alles zijn plaats en functie heeft.
In het rivierenlandschap is de his
torische dimensie alom aanwezig.
Niet alleen gebouwde monumenten
geven hier een besef van tijd. De
historische dimensie gaat ook verder
dan de cultuurhistorische kenmerken
van het grondgebruik en de inrich
ting van het landschap. Historisch
besef kan hier zijn aanleiding vinden
in een bijzondere vorm in het land
schap, in een oude boom, in de
echo van een bos of in de stilte van
een waterplas. De eeuwige stroom
van de rivier geeft het meest wezen
lijke besef van tijd.
De rivier beheerst vanouds het sa
menspel van 'de elementen' die de
geomorfologische kenmerken van
het landschap bepalen. De rivier
zoekt zijn weg door de vlakte van de
lage landen bij de zee. Als het zo uit
komt verlegt hij zijn loop of treedt hij
buiten zijn oevers. Dit laat telkens
unieke sporen na in het landschap.
Oude, in onbruik geraakte rivierar
men blijven achter als herinnering.
Dit geomorfologische proces is nog
steeds actueel, maar het vrije ver
loop ervan is steeds meer beperkt
door de regulerende hand van de
mens.
De mens maakt gebruik van de
sporen die de rivier in het landschap
achterlaat. Op oude stroomruggen
bouwt hij nederzettingen. Op strate
gische punten bouwt hij kastelen en
vestingwerken. Op fraaie plekken
verrijzen buitenplaatsen. Langs een
verkeersroute komt een veerstoep
met een veerhuis. Het café kan niet
ontbreken. Later komt er een brug.
Boerderijen, keuterijen en arbeiders
huisjes bepalen het beeld langs de
dijk. De stad heeft een prachtig ri
vierfront met kademuren, vestingwal
len, poorten en havens.
Evenwicht
Mens en rivier spelen vanouds een -
serieus maar sportief - spel van ge
ven en nemen. De mens laat de ri
vier de ruimte om zijn werk te doen
en de rivier geeft de mens met regel
maat toestemming zijn territorium te
gebruiken. Het is een zaak van we
derzijds respect. Huisterpen, vloed
heuvels en vloedschuren tonen dit
respect. De aanleg van de dijken
(1100-1450) is de meest bepalende
menselijke ingreep in het rivieren
landschap (afgezien van de latere
kanalisering van de rivieren). De dijk
verstoort het natuurlijke evenwicht in
het spel tussen rivier en mens. Wie
een evenwicht verstoort, aanvaardt
een risico. Soms kan de dijk het
kunstmatige evenwicht niet in stand
houden. Een dijkdoorbraak laat dan
nieuwe sporen na in het landschap:
een kolk binnen of buiten een slinger
in de dijk.
Het leven langs de rivier brengt
zijn eigen bouwwerken met zich
mee. Talrijk zijn de steenfabrieken.
In de uiterwaarden staat een waard-
manshuis. Langs de dijk staan een
dijkmagazijn en een peilschaal.
