Forteiland Pampus:
Symbiose van architectuur en natuur
Olga van der Klooster
56
'Hoe lang duurt het nog?' vraagt een duidelijk verveelde passagier aan
de ober die - in de drie kwartier dat onze boot al voor de Oranjesluizen
ligt te wachten - steeds vaker en sneller met heerlijk appelgebak en
broodjes mijn tafel passeert. 'Dat is moeilijk te zeggen meneer', ant
woordt deze, 'het is wel eens gebeurd dat we twee uur voor een plaats
in de sluis hebben moeten wachten'. Een lichte zucht van teleurstelling
stijgt op uit het gezelschap toeristen, (zo'n honderd in getal).
'Ach', zegt een ietwat mollige dame,
'wat geeft 't, we hebben vakantie...ja
toch?' De daad bij het woord voe
gend halveert zij gretig met beide
handen haar appelgebak. 'Kijk Henk,
een ouwe zeilboot!', smakt ze en ze
wijst met haar slagroomvingers en
thousiast naar buiten. 'Ik wil Pampus
zien', antwoordt Henk kortaf.
We hebben geluk. Na tien minuten
zet onze boot zich in beweging en
stevent langzaam op de geopende
sluisdeuren af. Daarna gaat het snel.
Het waterpeil in de sluis stijgt (ca. 30
cm), de trossen worden weer losge
gooid en eindelijk kiezen we het rui
me zeesop. Niet voor lang, in de ver
te doemt onze eindbestemming al
als een klein mistig streepje op:
Pampus!
Voor Pampus liggen
Pampus is een klein fort, gelegen op
een kunstmatig eiland in het IJssel-
meer, even ten noorden van Muiden.
Het werd in de 19e eeuw gebouwd
en met de voltooiing ervan was de
Stelling van Amsterdam, een ring
van fortificaties die in een straal van
15 kilometer om de stad lag, com
pleet. Aanvankelijk was de verdedi
ging vanaf de Zuiderzee in oorlogs
tijd gewaarborgd door een vloot oor
logsschepen en door een natuurlijke
verhoging in de IJmonding, 'het
Pampus' genaamd. (Slechts een
klein gelukje bij een ongeluk want
het normale scheepvaartverkeer on
dervond alleen maar ernstige hinder
van deze zandbank. Menig schip en
zeeman hebben er - in afwachting
van gunstig tij of een scheepska
meel* - soms dagen 'voor pampus
gelegen'.)
Toen de Duitsers in de oorlog te
gen de Fransen de gevreesde
'Weespe' inzetten - een gepantserde
oorlogboot die een gering diepgang
had - wilde het paniekerige Holland
maatregelen treffen. Daarom werd
ten zuid-oosten van 'Het Pampus' in
1887 een begin gemaakt met de
aanleg van een kunstmatig eiland.
Velen betwijfelden echter of de bouw
van een fort wel zo noodzakelijk
was, want de Weespe was al na kor
te tijd weer uit de vaart genomen en
bovendien waren de kustbatterijen
op de Diemerdam en de Durgerdam
ter weerszijde van de IJmonding ver
beterd. De urgentie van het fort nam
men dan ook niet echt serieus en de
in Duitsland omgesmolten. Als dan
na de Tweede Wereldoorlog de op
ruimingsdienst er de niet-verwijder-
bare explosieven tot ontploffing
brengt en het fort ten slotte ten prooi
valt aan souvenirjagers en plunde
raars, is er van Pampus niet meer
over dan een ruïne.
Het eiland beantwoordt dan ook
niet aan het fantasiebeeld dat velen
de afgelopen tijd van een zeefort
hebben gekregen. Er zijn geen tele
visiesterren die er in de donkere ka
mers en mysterieuze gangen op
zoek zijn naar sleutels en geheime
Het eiland 'Pampus'.
bouwwerkzaamheden duurden lang:
8 jaar.
Het zeefort, vernoemd naar de na
bijgelegen zandbank Pampus, heeft
daarna eigenlijk nooit een fortwaar
dig bestaan gekend. Nooit bulderden
zijn kanonnen en in de tweede we
reldoorlog kreeg het - notabene
door de vijand - slechts een onbe
duidend bijrolletje toebedeeld. Ge
huld in zeildoek en latten diende het
als 'slagschip' waarop de Duitsers
met hun duikbommenwerpers oefe
ningen uitvoerden. De twee pronte
geschutskoepels van Krupstahl wer
den gemakshalve gedemonteerd en
codes - zoals in het t.v. programma
'Fort Beauyard'. Ook is er geen tove
naar die je een raadseltje opgeeft.
Pampus heeft zo zijn eigen karakte
ristieke waarde en charme. In histo
risch en architectonisch opzicht is
het van betekenis omdat dit het eni
ge fort-eiland is dat Nederland rijk is.
Ook is uit de huidige staat nog heel
duidelijk op te maken hoe het fort
was ingedeeld en hoe het volgens
de typische defensiesystemen van
de 19de eeuw zou hebben gefuncti
oneerd (sindsdien is er - mede door
de ontwikkeling van vliegtuigen -
veel veranderd). De bekoring van