Stijlvol Hilversum
Annemarie ten Cate
4
Excursiedoel Landelijke Heemschutdag op 5 oktober:
Het ontbreekt Hilversum niet aan publiciteit wat betreft het gemeentelij
ke beleid. Er is sprake van een zekere creativiteit in het zoeken naar op
lossingen voor de voortdurende financiële problemen. Of men het er
mee eens is of niet, is een ander punt. De gebouwde erfenis, met name
uit de eerste helft van deze eeuw, is een enorme last op de schouders
van de gemeente. De decentralisatie van de Monumentenzorg is voor
Hilversum dan ook geen uitkomst en heeft in feite de last alleen maar
verzwaard. Laten we de problemen tijdelijk voor lief nemen en op de
Landelijke Heemschutdag op 5 oktober onbekommerd bekijken wat Hil
versum aan schoonheid op het gebied van bouwkunst te bieden heeft
en vooral ook hoe verschillend van stijl.
De zuidgevel van landhuis 'Quatre Bras'
(ontwerp A. Salm) te Hilversum.
Oosterspoorweg
Tot het midden van de vorige eeuw
verschilde Hilversum, behalve als
het gaat om enige industriële ontwik
keling, niet veel van de overige dor
pen in het Gooi, met hun hoofdzake
lijk agrarische bestemming temidden
van bossen en heidevelden. Het
dorp was arm en brandde bovendien
in de 18de eeuw tot tweemaal toe
bijna volledig af. Vanaf 1874 het jaar
waarin de Oosterspoorweg (Amster-
dam-Amersfoort) in gebruik werd ge
nomen, kende Hilversum echter een
fenomenale groei. Van 6711 inwo
ners in 1871 tot 55.000 in 1930. Hil
versum groeide in 50 jaar uit van
klein dorp tot een middelgrote Ne
derlandse gemeente. De tegenstel
ling tussen arme textielarbeiders en
de elitaire bovenlaag van fabrikanten
en jaarlijks terugkerende zomergas
ten, was groot. In tegenstelling tot de
andere dorpen in het Gooi bleef Hil
versum naast een forensenplaats,
een nederzetting met een industrie
en vooral ook het aantal woningzoe
kenden zette zich voort tot in de ja
ren zestig, toen de maat vol bleek.
Er waren geen uitbreidingsmogelijk
heden meer, noch voor industrie
Villa aan Hoflaan 2 te Hilversum.
noch voor woningbouw. Hilversum
zit klem tussen de eigendommen
van de Vereniging tot Behoud van
Natuurmonumenten.
Omroepstad
Van grote invloed is de vestiging van
de Nederlandse Seintoèstellen Fa
briek (NSF) in 1918 geweest, de ont
wikkeling van de draadloze omroep,
waardoor Hilversum uitgroeide tot
omroepstad van Nederland. De om
roepen werden gezamenlijk de
grootste werkgever van Hilversum.
Aanvankelijk verspreid over de ge
meente kregen ze later het zoge
naamde omroepkwartier aan de
noordkant toegewezen. Een be
zwaarlijk neveneffect is dat in een
aantal monumentale villa's door om
roeporganisaties kantoren gevestigd
werden, een ontwikkeling die men in
de toekomst hoopt terug te draaien.
Een bezoek waard zijn overigens de
vroegste studio's van de verschillen
de omroepen: De KRO studio (Em-
mastraat 52) van W. A. Maas uit
1936/9: de VARA studio (Heuvellaan
33) uit verschillende perioden (1932-
1952) door A. Eibink, J. A. Snelle-
brand, B. Merkelbach en P. J. Elling
De AVRO studio ('s-Gravelandseweg
52) van B. Merkelbach en Ch. Kar-
sten uit 1934.
Woonfunctie
Voor de aanleg van de spoorlijn wer
den de eerste villa's gebouwd langs
de toegangswegen naar het dorp zo
als de 's-Gravelandseweg en de
Utrechtseweg. De hausse kwam
echter na de aanleg van de spoorlijn
in 1874; de grond was goedkoop en
menig forens vestigde zich graag in
het natuurrijke Hilversum. De villa
parken werden ontwikkeld door ex
ploitatiemaatschappijen, die door
tuin- en landschapsarchitecten de
parken lieten ontwerpen. Door de
verhoging van de belastingdruk en
door de economische ontwikkelingen
kwam aan de komst van de welge
stelde forens tegen 1918 een einde.
De groeiende industrie had een snel
le toename van de arbeidersbevol
king tot gevolg. Arbeiderswoningen
werden geprojecteerd ten oosten
van de spoorlijn en later ook in Hil-
versum-Zuid. Vanaf 1916 nam de
gemeente het initiatief voor sociale
woningbouw. De woningbouw naar
ontwerpen van Dudok is ruim opge
zet, met veel groen. Zij toont duide
lijk de invloed van de Engelse tuin
stadgedachte. Dudok's sociale wo
ningbouw oogstte overigens in bin
nen en buitenland direct al veel lof.
Middenstandswoningen, ook voor fo
rensen, werden tussen 1920 en
1940 vooral in Hilversum-Zuid ge
bouwd. Om de verdere groei in de
hand te houden, ontwikkelde ge
meentearchitect Dudok zowel in
1915 als in 1933 uitbreidingsplannen
voor Hilversum, het laatste 'Beëindi
gingsplan' ging uit van een maximale
bevolking van 100.000 inwoners en
heeft uiteindelijk (op de naoorlogse
Kerkelanden na) de vorm van Hilver
sum bepaald, latere pogingen tot
grensverlegging faalden. De laatste
uitbreidingsmogelijkheid is de Hilver-
sumse Meent geweest. Hilversum
heeft z'n grenzen bereikt; wat rest is
stadsvernieuwing.
Nieuwe Bouwen
Wie aan de Heemschut-dag deel
neemt wordt op 5 oktober ontvangen
in cultureel centrum Gooiland, dat
tussen 1934 en 1936 werd gebouwd
als 'Grandhotel' en schouwburg. Het
verhaal vertelt, dat de zieke Duiker
een jaar voor zijn dood in bed een
aantal schetsontwerpen maakte, die
door P. Elling en G. W. Tuijnman
werden uitgewerkt. De bouw ge
schiedde onder supervisie van Dui
kers oud-compagnon Bijvoet. De
hoofdconstructie wordt gevormd
door een staalskelet, hetgeen de
mogelijkheid bood de ruimteschei-
