Een fototocht door de Friese Grietenijen
rL
•fkdL'
HH||
Abele Reitsma
20
Als je van Friese afkomst bent en bovendien een Friese naam draagt,
weet je niet of je wel zo blij moet zijn met de opdracht om over de dertig
Friese grietenijen te schrijven. Aan de ene kant lokt de onweerstaanbare
uitdaging om mee te werken aan dit themanummer, maar aan de andere
kant ben je bang om belangrijke dingen te vergeten en om fouten te ma
ken. Want er zijn zoveel monumenten en mooie plekjes in Friesland en
er zijn zoveel mensen en andere bronnen die je wel móet raadplegen...
Maar waarom zou je de idealen niet
laten varen en kiezen voor een wat
meer vrijblijvende opzet? Zomaar
een persoonlijke foto-impressie van
de Friese monumentenrijkdom past
toch ook goed in Heemschut?
Voor dit artikel heb ik dus met op
zet niemand geraadpleegd en bijna
niets vooraf gelezen - met veront
schuldigingen aan al die mensen die
me op iets belangrijks hadden kun
nen wijzen. Sommige monumentale
plekken heb ik wel gezien, maar kon
ik helaas niet op een mooi plaatje
vastleggen omdat het zonlicht tegen
werkte. Dit maakt de selectie extra
willekeurig.
Uitgerust met een fototoestel, een
kaart en de 'Monumentenatlas' van
Steegh heb ik een route door enkele
delen van de provincie gereden.
Slechts op één punt wijkt de tocht af
Huis Lindenoord te Wolvega (foto's Abele
Reitsma) - foto 1
van de oorspronkelijke opdracht: in
plaats van een fietstocht is het een
tocht per (monumentale) 2CV (ofwel
'eend') geworden.
Grietmannen
Als het over de dertig grietenijen
gaat, noemt Heemschut-directeur ju
ridische zaken, Joseeph van der
Haagen, de uitdrukking 'op z'n elf en
dertigst'. De herkomst van deze uit
drukking is dat de afgevaardigden
van de elf steden en dertig grietenij
en altijd als laatste binnenkwamen
bij de vergaderingen van de Staten-
Generaal in 's-Gravenhage.
De dertig grietenijen genieten niet
Het oude Rechthuis (1782) te Oosterzee-Buren
- foto 2
de bekendheid van de elf steden. Tot
de invoering van de Gemeentewet in
1851 was Friesland verdeeld in elf
steden en dertig grietenijen. De de
ling in grietenijen bestond al in de
dertiende eeuw. Aan het hoofd van
zo'n gebièd stond een grietman, die
zowel bevoegdheden had op het ge
bied van het bestuur (inclusief water
staat) als de rechtspraak (en aanvan
kelijk ook de rechtsvordering). Na
1851 veranderden de benamingen
'grietenij' en 'grietman' in respectie
velijk 'gemeente' en 'burgemeester'.
De gebieden bleven toen qua inde
ling en namen vrijwel ongewijzigd.
Vergeleken met de Gemeente-at
las van J. Kuyper (1876) zijn van de
huidige plattelandsgemeenten nog
negentien namen origineel: Achter
karspelen, Ameland, (Het) Bildt,
Dantumadeel, Ferwerderadeel, Fra-
nekeradeel, Gaasterland, Kolum-
merland en Nieuw Kruisland,
Leeuwarderadeel, Lemsterland,
Menaldumadeel, Oost-Stellingwerf,
Dorpsgezicht in Balk - foto 3
Opsteriand, Schiermonnikoog,
Smallingerland, Tietjerksteradeei,
West-Stellingwerf, Wonseradeel en
Wymbritseradeel.
Restanten
Behalve de oude raadhuizen zijn er
nauwelijks monumenten die onmid-
delijk te herkennen zijn als restant
van een grietenij. Veel voormalige
grietenijhuizen doen tegenwoordig
dienst als gemeentehuis of als zetel
van een Waterschap. Zo biedt het
Huis Lindenoord te Wolvega (foto 1
nu onderdak aan het Waterschap
Schoolgebouw te Oldeboorn - foto 4
'De Stellingwerven'. Een ander grie
tenij-monument, het karakteristieke
oude rechthuis (1782) te Oosterzee-
Buren (foto 2) functioneert niet meer
als overheidsgebouw.
De Friese grietenijen tellen soms
nederzettingen, die op het eerste ge
zicht een stad lijken, maar die toch
niet bij het officiële rijtje van de elf
steden horen. Een plaats als Balk
(foto 3) bijvoorbeeld, lijkt op een
klein stadje. Het is groter dan som
mige echte stadjes, die echter wel
ouder zijn.
Hetzelfde geldt voor Joure. Hal
verwege de route stuit ik hier op een
teleurstelling. Het fraaie oude raad
huis van Joure (gemeente Skarster-
lan) is verdwenen en in het fraaie
park 'Heeremastate' staat nu een
modern gemeentekantoor. Althans,
dat lijkt zo. Bij navraag blijkt achteraf
dat het oude gebouw nog wel volle
dig intact is, maar 'ingepakt' is in het
nieuwe gebouw uit 1989. Alleen de
linkerzijgevel en de achtergevel
staan nog in de buitenlucht.
Het boeiende Friese platteland telt
talloze kleine dorpjes, al dan niet
met een terp, een kerk, een kerkhof,
een klokkestoel, enzovoort. Naast de
achttiende eeuwse kerk van Olde
boorn, een dorp langs het riviertje de
