Brabants driehoekige pleinen
9
Anne Karine Lemstra
Slechts zelden is het nog mogelijk een pleintype in zijn oervorm te be
kijken. Een van de uitzonderingen hierop vormt Noord-Brabant. Daar
kan men de min of meer complete ontwikkeling van een pleintype in de
vroegste agrarische nederzetting tot een verre verstedelijkte vorm aan
schouwen. Dit pleintype is driehoekig van vorm en is nu nog zowel in
de kleinste dorpen als in steden als Den Bosch en Tilburg terug te vin
den.
In dit artikel wordt in het kort de ont
wikkeling van het driehoekige plein
van een agrarische gemeenschap
tot de verstedelijkte vormen in Til
burg en Den Bosch geschetst. Drs.
W. van Leeuwen en H. de Ruiter van
het project Monumenteninventarisa
tie Noord-Brabant hebben mij gehol
pen met het vinden van informatie
voor dit artikel.
De 'plaatse'
Wat is de oorsprong van dit pleinty
pe? Deze driehoeken werden ge
vormd door drie, elkaar kruisende
hertegangen of wildpaden en vorm
den de natuurlijke plaats voor een
nederzetting. Langs de paden ont
stond agrarische bebouwing met een
driehoekige plein als middelpunt.
Deze 'plaatse' of 'gemeynt' was ge
meenschappelijk eigendom en dien
de voornamelijk als verzamelplaats
voor het vee voordat het richting het
weiland gedreven werd. Zo'n drie
hoek vormde een natuurlijke trechter
zodat het vee de plaatse geordend
kon verlaten. Ook op de terugweg
was de plaatse de plek waar het vee
verzameld en gedrenkt werd. In het
midden ervan lag een drinkplaats: de
'drenk'. In deze vroege nederzettin
gen was het noodzakelijk, dat het
vee veel op stal of op de plaatse ge
houden werd om zoveel mogelijk
mest te verzamelen voor de bemes
ting van de rond het dorp gelegen
akkers.
Zo'n akkerdorp dat nog zijn oor
spronkelijke agrarische karakter
heeft bewaard, is Loon (Waalre).
Drie landwegen flankeren de plaat
se, die wordt omringd door hoogop-
gaande eiken. De plaatse wordt aan
de lange zijde door twee en aan de
korte zijde door één boerderij be
grensd, die met de nok parallel aan
het plein staan. De erven van de
boerderijen werden met hagen afge
sloten om te voorkomen dat het vee,
dat op de plaatse rondliep, op ver
keerde erven terecht zou komen. De
boerderijen en bijgebouwen beslaan
ongeveer een hectare en behoren
tot de eerste percelen die werden
ontgonnen. Volgens de heer A.D.
Kakebeeke is het dorp in de 7de
eeuw ontstaan.' Hij baseert dit op de
algemene ontstaansgeschiedenis
van deze dorpen en op een aantal
elementen in het dorp zelf. Zo noemt
hij de dikte van de plaggendekken
en het kerkpad dat voorkomt in een
akte van 704. Dit pad is jonger dan
het dorp daar het de verkaveling
rond de plaatse volgt. In 1725 werd
het dorp door brand verwoest. De
huidige bebouwing dateert van kort
na die periode. Loon is sinds 1725
slechts heel weinig aan verandering
verstedelijkte versie van het driehoe
kige plein zien; de bebouwing rond
het plein is uitgebreid met een kerk.
Daarnaast is hier sprake van schaal
vergroting, de huizen krijgen twee
verdiepingen in plaats van een ver
dieping en een zolder, zoals te zien
is in Loon. Ook de plaatse ondergaat
een verandering. Deze dient niet lan
ger als verzamelplaats voor het vee
maar als punt van samenkomst voor
de bevolking, na een bezoek aan de
kerk of voor een markt.
De verstedelijking van deze dor
pen uit zich op diverse manieren. In
het plaatsje Eersel is er een tweede
plein aan de oorspronkelijke drie
hoek toegevoegd, waardoor een
soort ruitvorm is ontstaan. Op dit
nieuwere deel van het plein is de
kerk geplaatst. Door het verminde
ren van de agrarische functie van
deze dorpen werd de pleinwand
meer gesloten. Waar in Loon de be
slotenheid van het plein werd ge
vormd door de bomen op de plaatse
en een combinatie van de boerderij
en en de heggen daar tussen, wordt
deze beslotenheid in de meer ver
stedelijkte dorpen gevormd door een
steeds dichtere bebouwing langs het
Dorpsplein van Eersel. (foto Anne Karine Lemstra)
onderhevig geweest, zodat dit dorp
het enige in Brabant is dat nog heel
duidelijk dit oorspronkelijk agrarische
karakter van een akkerdorp heeft.
Sinds 1971 is het een beschermd
dorpsgezicht.
Een ander mooi voorbeeld van
een driehoekige plaatse ligt in het
dorp Den Hout bij Oosterbeek. Dit
plein, dat kort geleden totaal werd
gerestaureerd, geeft een volgende
stap in de ontwikkeling van dit plein
type weer. Dit dorp laat een meer
plein. De huizen staan niet langer
met de nok van het dak parallel aan
het plein maar worden nu loodrecht,
met de korte gevel aan het plein ge
plaatst. Met als resultaat dat lang
zaam het plein geheel door bebou
wing omgeven wordt; slechts via de
driehoeken heeft men toegang tot
het plein.
Ook in Nuenen bevindt zich zo'n
driehoeksplein. Hier is grotendeels
de lage bebouwing behouden. Wel is
het plein vergroot door de aanleg
