Nuchtere Nederland kent geen
monumentale uniforme pleinen
Het Nederlandse plein in internationaal perspectief
ft
Anne Karine Lemstra
6
Waarom wordt Nederland niet zoals Frankrijk, Spanje en Italië als een
pleinenland gekenmerkt? Er wordt zelfs beweerd dat wij helemaal geen
mooie pleinen bezitten! In het boek 'Pleinen in Nederland' toont Ben de
Vries het tegendeel aan. Ligt het aan de klimatologische omstandighe
den, of aan de mentaliteit van de bevolking? Het uitbundige zuiden ver
sus het nuchtere noorden? Onze medewerkster Anne Karine Lemstra
geeft een historisch overzicht en maakt een internationale vergelijking.
Hierbij wordt duidelijk dat er een
aantal essentiële verschillen zijn met
betrekking tot andere landen. Dit is
gedeeltelijk te verklaren door externe
factoren, maar vooral ook door de
aard van ons volk.
Pleinen zijn er in overvloed in Ne
derland. Vele vinden hun oorsprong
in de Middeleeuwen, toen er behoef
te kwam aan ruimten voor bijeen
komsten en markten. Wat er aan
deze Middeleeuwse pleinen vaak
ontbreekt ten opzichte van Zuideuro-
pese is het uniforme karakter van de
aanleg. In veel middeleeuwse pro
vinciale steden in het zuiden bevindt
zich in het centrum van de stad een
rechthoekig plein, omgeven door ar
cades als bescherming tegen de fel
le zon. De toegangen liggen in
Het Place Vendome te Parijs naar een 19de eeuwse gravure.
hoekige pleinen, zoals in Gouda en
Den Bosch en rechthoekige als in
Harderwijk. Men treft verbrede stra
ten Leidenen onregelmatig ge
vormde markten Den Haag). In
sommige gevallen was de nabijheid
van water een van de bestaansrede
nen van een marktplein. De aange
voerde goederen werden bij de
markt uitgeladen, gewogen en ver
handeld. Dit betekende, dat een van
de pleinwanden ontbrak, waardoor
er al veel minder uniformiteit is.
Daarbij komt dat de middeleeuwse
gevels voor een groot deel van hout
waren, hetgeen betekende dat de
gevels in latere eeuwen eenvoudig
werden veranderd in stenen gevels
met heersende stijlkenmerken. Voor
al in de welvarende 17de en 18de
eeuw kregen vele panden nieuwe
Frankrijk op de hoeken en in Italië in
het midden aan iedere zijde. Franse
voorbeelden van dit plein zijn te vin
den in Libourne en Montauban, bei
de uit de 13de eeuw.
In Nederland is de vorm van plei
nen minder regelmatig. Er zijn drie
gevels. Het is in Nederland dan ook
zelden mogelijk een plein in zijn mid
deleeuwse vorm te aanschouwen,
wat in zuidelijke landen vanwege de
overwegende steenbouw veel vaker
het geval is. Wat betreft de middel
eeuwse pleinen vormt Nederland
geen uitzondering op de rest van Eu
ropa. De oorsprong is in veel geval
len gelijk; alleen het uiterlijk is an
ders.
Place Royale
Het monumentale plein, zoals dat in
Frankrijk zijn hoogtepunt bereikte in
de 17de en 18de eeuw kennen we in
Nederland niet. Dit pleintype wordt
gekenmerkt door een geometrische
plattegrond, monumentale, uniforme
bebouwing en meestal een middel
punt dat wordt gevormd door een
beeld van een vorst, beroemd per
soon of fontein. De vorm komt voort
uit de Renaissance en bereikt als
Place Royale haar hoogtepunt in het
classicistische Frankrijk. Het eerste
voorbeeld werd in 1536 ontworpen
door Michelangelo Buonarotti (1475-
1564): het Piazza del Campidoglio,
het Capitool, in Rome. Michelangelo
voorzag dit op een heuvel gelegen
plein aan drie zijden van nieuwe ge
vels, waardoor een uniforme bebou
wing ontstond. De verhoudingen van
de gevels waren gebaseerd op het
beeld van Marcus Aurelius, dat mid
den op het plein werd geplaatst. De
sterke eenheid van standbeeld, be
bouwing en trapeziumvormige platte
grond maakt van dit plein het eerste
en het beste voorbeeld in dit type.
Vooral in de 18de eeuw was het Ca
pitool de grote inspiratiebron voor
menig plein.
In de 17de eeuw diende het Capi
tool in Frankrijk als voorbeeld voor
de Place Royale, dat voor het eerst
door Henri IV in Parijs werd toege
past: het Place Dauphine (1605-
1614). Veel beroemder is echter het
huidige Place des Vosges uit dezelf
de tijd, dat echter pas in 1639 voor
zien werd van een beeld van Louis
XIII. De 'Place Royale' werd aange
legd ter verheerlijking van de monar
chie en de koning. Centraal in het
ontwerp staat het beeld van de vorst;
bebouwing en plattegrond werden
daarop afgestemd. De Places Roya-
les liggen afgesloten van de grote
verkeersroutes en vervullen voorna
melijk een representatieve en resi
dentiële rol. Tijdens de regeringspe
riode van Louis XIVwerd dit plein
type veelvuldig toegepast. De beste
voorbeelden in Parijs zijn de Place
des Victoires (1684) en het Place
Vendöme (1699) en in Dijon het
Place Royale (1686), alle drie ont
worpen door de architect Jules Har-
