Nederlandse plein vooral een marktplein
Pleinen: functies en typen
Anne Marie ten Cate
5
Wat is een plein en wat verstaat men onder een plein? Nederland heeft
pleinen genoeg, uiteenlopend van het Leidseplein in Amsterdam, met
's zomers gezellige terrasjes en 's winters een schaatsbaan tot het intri
gerende verkeersplein, het Prins Clausplein bij Rijswijk, dat zich als de
kluwen van Ariadne ontrolt. Evenals Theseus hoeven wij slechts de
draad te volgen om in de gewenste richting te zoeven.
Van Dale
Als men onder een plein een herken
bare ruimte verstaat met een bepaal
de lengte-breedte verhouding en een
zekere beslotenheid dan valt daar
bijvoorbeeld al menig verkeersplein
buiten. Van Dale geeft drie omschrij
vingen: een openbare, onbebouwde
ruimte bij of tussen bouwwerken,
een ruimte voor openbaar verkeer
en tenslotte een grote binnenplaats.
Pleinen komen zowel in steden als in
dorpen voor, alhoewel men ze te
genwoordig maar al te vaak met ste
delijkheid associeert.
Historie
In tegenstelling tot andere landen
zijn Nederlandse pleinen bescheiden
van opzet. Pleinen ontstaan min of
meer toevalligerwijs rondom of nabij
een belangrijke kern. Dit is door de
geschiedenis zo bepaald, want het
plein was aanvankelijk vooral markt
plaats. Daarnaast werd het voor an
dere activiteiten gebruikt, waardoor
het kon uitgroeien tot het centrum
van een stad of gemeenschap. Op of
aan het plein concentreerden zich de
belangrijkste gebouwen van de stad,
zoals kerk, raadhuis en waag. (Am
sterdam, Gouda, Den Bosch). Later
ontstaan er meer aangelegde plei
nen; men vond toen ook dat een
plein vierkant of rechthoekig moest
zijn. Na het slechten van de stads
wallen verliezen veel pleinen hun
strategische functie; esthetische en
theatrale functies krijgen dan meer
de overhand. De bebouwing gaat
dan deel uitmaken van het geheel en
krijgt steeds meer een representatie
ve functie. Zoals in het volgende arti
kel zal blijken vindt deze ontwikke
ling in Nederland slechts op beschei
den wijze plaats.
Boosdoener
Ben de Vries komt in zijn studie
'Pleinen van Nederland tot de con
clusie dat de geschiedenis van het
Nederlandse plein een tweedeling
vertoont. In de traditionele stede-
bouw werd het ontstaan en de ont
wikkeling van het plein voornamelijk paard gaat.
bepaald door het fysisch milieu, pre-
stedelijke en stedelijke elementen.
Plaatselijke omstandigheden als bo
demgesteldheid, wegen, rivieren en
dijken alsmede bebouwing bepaal
den de vorm van het plein. In de mo
derne stedebouw daarentegen krijgt
het plein vorm als gevolg van stede-
bouwkundige en architectonische
vormprincipes. Veranderende
ideeën, inzichten en modegrillen be
palen de verschillende ontwikkelin
gen. Neemt men een overgangspe
riode in acht, dan kan men globaal
de grens rond 1900 leggen. Het zijn
sociale en economische ontwikkelin
gen die het stedelijk karakter dras
tisch hebben veranderd. De grootste
'boosdoener' zowel van de besloten
straatwand als het plein is het gemo
toriseerde verkeer geweest, zowel
rijdend als parkerend, onmiddellijk
gevolgd door de spoorlijn en het ka-
Functies
Open ruimten c.q. pleinen hebben in
de loop van de eeuwen verschillen
de functies gehad; dikwijls een com
binatie van functies. In de eerste
plaats was de open ruimte vlucht-
plaats, bij kasteel, klooster of kerk,
die bescherming bood aan mens en
dier. De tweede functie is die van re
ligieuze verzamelplaats, bijvoorbeeld
als plaats voor offers of rituele dan
sen.
De belangrijkste functie is echter
de economische, de marktfunctie.
Vaak bij een dam, de kruising van
land en waterwegen, zodat de waar
ook per schip aangevoerd kon wor
den. De omliggende bebouwing had
bovendien alles met deze functie te
maken. Daarbij was de markt de be
langrijkste stedelijke ruimte, waar het
sociale verkeer een grote rol speel
de. Vervolgens kennen we nog de
theatrale functie, iets wat in Neder
land overigens nauwelijks voorkomt.
(Zie de uiteenzetting over de Place
Royal in het volgende artikel).
Men organiseerde daar stellingen,
proclamaties, parades enz. Het bes
te voorbeeld van een dergelijke plein
is het St. Pietersplein in Vaticaan-
De Grote Markt van Breda, (foto Peter Koch)
naai, die diep de steden binnendron
gen en enorme doorbraken maak
ten. Om maar niet te spreken van de
geluidshinder die met dit alles ge-
stad, waar zich enorme mensenmas
sa's voor de Paus verzamelen. Het
plein met een verkeersfunctie is een
ontwikkeling van de laatste twee
eeuwen. Het middelpunt wordt vaak
(vervolg op pag. 15)
