Architectonisch erfgoed in Rheden en
Renkum baart zorgen
V. M. J. A. N. Col lette
25
De Gelderse gemeenten Rheden en Renkum vormen in meerdere op
zichten eikaars spiegelbeeld: gelegen tegen respectievelijk de oost- en
westzijde van Arnhem, ingebed in een landschap van Veluwezoom en
riviervallei en met een vrijwel identiek aanzien, grotendeels bepaald
door de architectonische, stedebouwkundige en geografische ontwik
kelingen tussen circa 1850-1940.
Onlangs werden deze ontwikkelin
gen systematisch vastgelegd door
het Monumenten Inventarisatie Pro
ject (MIP). Uit het onderzoek kwa
men relatief zeer veel waardevolle
objecten en enkele bijzondere gebie
den tevoorschijn. De vraag dringt
zich dan op: welke architectonische
erfenis bezitten de beide gemeenten
en hoe denken zij hiermee in de toe
komst om te gaan? In dit nummer
van Heemschut komt Rheden aan
bod, het volgende zet Renkum in de
schijnwerpers.
De gemeente Rheden ligt noordelijk
voornamelijk agrarisch van karakter.
De uitbreidingen, waaraan zij daarna
blootgesteld werden, hingen samen
met de volgende drie factoren:
- de vestiging van welgestelden, die
in Indië, Rotterdam of Amsterdam
door middel van handel en indus
trie fortuin verworven hadden en
'buiten' wilden gaan wonen:
- de bloei van het toerisme, even
eens vanwege het natuurschoon;
- de ontwikkeling van de industrie.
De dorpen ontlenen nu nog een aan
zienlijk deel van hun architectoni-
Zusterklooster 'St. Jozef' (1914) aan de Rozendaalselaan, Velp-Noord. De villa heette oorspronkelijk 'Arva'. De
architecten zijn Freem en Bremer.
aan de helling van de Veluwe en
wordt zuidelijk door de grillig verlo
pende IJssel begrensd. Op de over
gang van de stuwwal naar het rivier
dal bevinden zich de kernen van de
dorpen, van west naar oost, Velp,
Rheden, De Steeg, Ellecom, Dieren,
Spankeren en ietwat noordelijker
Laag-Soeren. Zij worden aaneenge
schakeld door een oude hoofdweg
langs de Veluwerand. De nederzet
tingen waren tot circa 1850 klein en
sche en stedebouwkundige identiteit
aan de in de periode 1850-1940 on
dergane veranderingen. Op het ge
bied van de architectuur is de vol
gende vierdeling te maken.
Vierdeling
- talrijke villa's en middenstandswo
ningen en enige arbeiderswonin
gen;
- hotels, pensions, in Laag-Soeren
een kuurbadhuis, boerderijen,
schaapskooien, een zalmkwekerij,
een steenfabriek en de Gazelle-
fietsenfabriek in Dieren-Noord\
- eveneens in Dieren-Noord aan de
spoorweg (1865) het resterend
stationsdeel, de Gazelle-fietsenfa-
briek en langs het Apeldoorns ka
naal (circa 1860) twee bruggen
met dienstwoningen en over de
IJssel de boogbrug Ellecom-Does-
burg-,
- kerken, pastoriën, begraafplaat
sen, kloosters, postkantoren, het
voormalige gemeentehuis en bun
kers als onderdeel van de IJssel-
linie.
Op stedebouwkundig terrein komt
het verschijnsel van lintbebouwing
langs verbindingswegen veelvuldig
voor. Het meest gave voorbeeld hier
van is de Zutphensestraatweg en
omgeving met villa's, herenhuizen,
middenstandswoningen en winkels
in Dieren-Zuid. Karakteristiek voor
de gemeente is ook de situering van
villa's op verkavelde landgoederen.
Zo hoorde de grond van het fraaie
villapark Overbeek (1901 en later) in
Velp-Noord oorspronkelijk tot de ge
lijknamige achttiende-eeuwse villa,
die men omstreeks 1907 liet afbre
ken. In een ander gebied in Velp-
Noord is er eveneens sprake van
een sterke relatie tussen bebouwing
en omgeving. Het betreft een wijkje
met blokken middenstandswonin
gen, beïnvloed door de stijl van de
Amsterdamse School, dat in 1922 op
planmatige wijze door het architec
tenbureau Vorkinken Wormser is
opgezet.
Schat aan jonge bouwkunst
Rheden bezit een schat aan voor
beelden van jonge bouwkunst. Zij
zijn deels te plaatsen in een bijzon
der stedebouwkundig verband,
waarvan de drie bovenaangehaalde
voorbeelden getuigen, of in een
waardevol landschappelijke omge
ving. Wil men die erfenis voor de
toekomst veilig stellen, dan is een
gestructureerd en slagvaardig monu
mentenbeleid een vereiste. Hoe
staat het overigens met de monu
mentenzorg in de gemeente?
Gemeentelijk beleid
Tot nu toe zijn er door het rijk 37 mo
numenten geregistreerd. Hieronder
vallen een reeks kastelen en buiten
plaatsen, kerken, woonhuizen, boer-
