Noodklok luidt voor Hollandse Wijk
in Potsdam
17
Expositie in Haarlem duurt t/m 15 augustus
Ton Gijsbers
De Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond (KNOB) stelde, fi
nancieel gesteund door de Bond Heemschut, een expositie over de Hol
landse Wijk in de Berlijnse voorstad Potsdam samen, die momenteel in
Haarlem is te bezichtigen. Speciale aandacht wordt besteed aan de po
gingen om een van de te restaureren panden in te richten tot een Neder
lands Woonhuismuseum.
Ton Gijsbers, recent actief in het leggen van nuttige contacten met
Heemschuts zusterorganisaties in het oosten van Duitsland, bezocht
onlangs Potsdam, Berlijn en Dresden. Zijn indrukken over het herstel
van de Hollandse Wijk in Potsdam, de stadsvernieuwing in de
(Oost)Berlijnse arbeiderswijk 'Prenzlauer Berg' en de traag vorderende
restauratie van het Koninklijke Slot in Dresden geven een verrassend,
soms ook onthutsend beeld van veertig jaar monumentenzorg in de
voormalige Deutsche Demokratische Republik.
Het eerste van zijn drie artikelen volgt hier.
De werkelijkheid van de Hollandse
Wijk in Potsdam is nog grauwer dan
ik al vermoedde. Overal vervallen
huizen, kapotte daken, verrotte
raamkozijnen, schots en scheef han
gende luiken. Hier en daar gaapt
een groot gat in de gevelwand, daar
zijn de woningen wegens bouwval
ligheid gesloopt of ze werden tijdens
de tweede wereldoorlog verwoest.
Het 'Hollandisches Viertel' ligt er ver
laten en somber bij. Daar doet ook
een hier en daar vrolijk geschilderde
woning, die wél is opgeknapt, wei
nig aan af.
Sommige straten zijn afgezet met
manshoge hekken. Erachter ontwaar
ik stapels stenen, een hoop cement,
veel, veel bouwpuin en de contouren
van een kraan. Die is niet in gebruik.
'Capaciteitsproblemen' hoor ik mijn
gids, de architect Norbert Blumert
zeggen.
Hij bedoelt daarmee: geldgebrek, te
weinig bouwmaterialen en onvol
doend geschoolde arbeiders. Blu
mert woont in de Hollandse wijk in
een nog te restaureren pand en
werkt als deskundige van het
Bureau Monumentenzorg Potsdam
samen met zijn collega ir. D. Leh-
mann, de projectleider, aan de reha
bilitatie van wat wel het voornaamste
complex van Hollandse architectuur
in de hele wereld buiten Nederland
zelf wordt genoemd: vier huizenblok
ken met in totaal 134 woningen, ge
bouwd tussen 1732 en 1737. Veertig
jaar later, van 1773-1785 worden
daar nog eens 24, iets grotere wo
ningen aan toegevoegd. De huizen
blokken worden door twee kruisende
straten doorsneden. De huizen ogen
inderdaad typisch 'Hollands' met hun
klok- en trapgevels in rode baksteen,
geornamenteerde deuromlijstingen,
gevelstenen en luiken. In het interi
eur van de panden zijn kelders met
daarboven een opkamer en oude te
gelkachels te vinden.
Contacten
Het eerste contact tussen Amster
dam en het koninkrijk Pruisen, het
in de vensters.
Jan Bouwman, Hubrecht Ketel,
Anton de Ridder en Adriaen den Ou
den krijgen vervolgens de opdracht
een nieuwe wijk in Potsdam te bou
wen, die in Hollandse stijl zal worden
opgetrokken.
Mogelijk speelt ook het gegeven van
de moerassige bodem in en rondom
de stad een rol bij het aantrekken
van de Hollanders. In de nieuwe
woonwijk wil de koning vooral (Ne
derlandse) ambachts- en kooplieden
huisvesten, die de Pruisische econo
mie nieuw leven moeten inblazen. Zij
kunnen wonen en werken in een
voor hen min of meer vertrouwde
omgeving. Uiteindelijk heeft het ko
ninklijk initiatief niet het gewenste re
sultaat gehad, maar Potsdam houdt
er wel zijn 'Hollandisches Viertel' aan
over.
Topmonument
Het restaureren in de Mittelstrasse komt, ondanks stagnaties, op gang. (foto A. A. E. M. Gijsbers)
vroegere Keurvorstendom Branden
burg met zijn hoofdstad Potsdam,
komt tot stand in 1732. Koning Fre-
derik Willem I brengt dan een be
zoek aan Amsterdam. Hij komt on
der de indruk van het vakmanschap
in de Republiek en vraagt een aantal
Amsterdamse bouwmeesters en
ambachtslieden de bouw van zijn
jachthuis in de buurt van Potsdam te
willen voltooien. Dit jachthuis 'Stern'
heeft inderdaad een 'Hollands' ge
zicht, compleet met geornamenteer
de klokgevel en een roedeverdeling
Tweehonderd jaar bleef de wijk be
trekkelijk intact, hoewel geleidelijk
aan de meeste binnenterreinen wer
den volgebouwd door functieveran
dering van de oorspronkelijke be
bouwing. In de Duitse Boeren- en
Arbeidersstaat, de D.D.R., werd het
'Hollandisches Viertel' bestempeld
tot monument in de categorie A: de
hoogst mogelijke kwalificatie, die bij
voorbeeld ook geldt voor het slot en
het park van Sanssouci, even buiten
Potsdam. Maar veel meer dan een
dode letter is deze aanwijzing niet
