10
Noten
van een kleiner plein aan één van de
punten, waardoor er een verande
ring van vorm heeft plaats gevon
den. In Nuenen zijn de oorspronkelij
ke etagelinden van het plein nog te
rug te vinden.
Een uiterste verstedelijking van
deze pleinvorm vond plaats in Til
burg. Door de groei van de stad om
vat Tilburg tegenwoordig negen
oude dorpskernen: Veldhoven, Ros
malen, Hasselt, Gorke, Oerle, De
Reit, Heikant, Heuvel en Korvet. Al
deze nederzettingen waren ontstaan
rond een driehoekige plaatse en la-
verdwijnt totaal wanneer deze gebor
genheid gedeeld moet worden met
enkele honderden, zoniet duizenden
auto's die langs terras of park rijden.
Deze doorbraak van de besloten
heid is goed waar te nemen op het
plein dat het centrum van Tilburg
vormt: de Heuvel. Op de Manuscript
kaart van Brabant (1835) is duidelijk
te zien dat het oorspronkelijke cen
trum van Tilburg werd gevormd door
de plaatse van Heuvel. Op de huidi
ge plattegrond is nog duidelijk de
oorspronkelijke driehoeksvorm waar
te nemen. De toegangen tot het
Driehoekig plein te Loon. (foto Anne Karine Lemstra)
gen op een onderlinge afstand van
min of meer 1200 meter, (zie platte
grond)2. Tesamen vormen zij tegen
woordig het pleinenstelsel in Tilburg
en zijn dus nog in meer of minder
verminkte vorm in de stad terug te
vinden.
Beslotenheid vaak aangetast
Niet alleen de schaalvergroting
vormt een probleem bij de pleinen
van Tilburg. Bijna iedere stad heeft
te kampen met verkeersproblemen,
vandaar dat veel pleinen worden ge
bruikt als verkeersknooppunt. Zo ook
in Tilburg, waar de pleinen worden
gebruikt als doorgang voor de be
langrijkste verkeersaders van de
stad. Met name het Korvelpleinhet
Hasseltplein en de Heuvel ondervin
den hiervan grote overlast. De beslo
tenheid die de driehoekspleinen in
de dorpsgemeenten kenmerkt, ont
breekt hier ten enen male. Ondanks
het feit dat de pleinen door bebou
wing omsloten zijn, wordt deze be
slotenheid doorbroken door de ver
breding van de toegangswegen. Een
plein is een plaats van samenkomst;
het is een soort buitenkamer die een
zekere mate van beslotenheid en
dus geborgenheid moet bieden. Dit
plein zijn echter op twee hoeken der
mate verbreed dat de beslotenheid
ernstig wordt aangetast. Daarnaast
is er in de bebouwing sprake van
een grote schaalvergroting, wat
zichtbaar is aan de neogotische kerk
die aan het plein werd gebouwd en
de moderne bebouwing aan de korte
kant van het plein.
Het plein de Schans in Heikant
ademt daarentegen nog iets uit van
de sfeer die de niet verstedelijkte
pleinen kenmerkt. Dit is opvallend,
omdat, alhoewel de bebouwing van
het plein overwegend 19de eeuws
is, het plein midden in een moderne
nieuwbouwwijk ligt. De bebouwing
bestaat voornamelijk uit een kerk en
een klooster wat waarschijnlijk bij
draagt tot deze rustige atmosfeer.
De beslotenheid wordt echter niet
gevormd door de bebouwing maar,
even als in Loon, door de bomen die
de plaatse omgeven.
Óp het droehoekige plein in Veld
hoven is de verstedelijking relatief
beperkt gebleven. Dit plein is inmid
dels omgebouwd tot het Wilhelmina-
park, dat werd ontworpen door de
tuinarchitect Springer. De bebouwing
van het plein is grotendeels 19de
eeuws en toont een, vergeleken met
de andere pleinen van Tilburg, lage
bebouwing, waaronder nog een leer
looierij. De toegangswegen zijn vrij
smal gebleven waardoor een gevoel
van beslotenheid bestaat, dat bij an
dere Tilburgse pleinen als het Kor
velplein en de Heuvel grotendeels
ontbreekt.
Ook Den Bosch is in het bezit van
een driehoekig plein. Dit plein moet
dezelfde ontstaangeschiedenis heb
ben als bijvoorbeeld het plein in
Loon. Rond die kruising van paden,
respectievelijk de wegen naar Hint
ham, Vught en Orthen, ontstond een
nederzetting rond een driehoekige
plaatse. Evenals in Tilburg is hier
sprake van een verregaande verste
delijking. Het verschil met het centra
le plein in Tilburg, de Heuvel, is ech
ter dat de markt in Den Bosch nog
steeds dient als marktplein en alhoe
wel er langs twee zijden wegen lo
pen, vormt het plein geen verkeers
knooppunt. Daarnaast bestaat hier
nog een goede verhouding tussen
bebouwing en plein. Aan de markt
van Den Bosch is het mogelijk de
ontwikkeling van het stadshuis van
de 13de tot de 20ste eeuw te zien,
zonder dat er sprake is van een ver
stoord evenwicht tussen de bouw
kunst van deze en voorgaande eeu
wen.
Het driehoekige plein maakt een
belangrijk deel uit van de nederzet
tingsgeschiedenis van Noord-Bra
bant. Het is dan ook niet meer dan
logisch dat een aantal van deze plei
nen tot beschermd dorpsgezicht zijn
aangewezen. Het blijft dus mogelijk
om door middel van de pleinen van
Loon en Den Hout een oorspronke
lijk nederzettingsvorm van Brabant
te zien. Toch is het ook te wensen
dat de pleinen in Tilburg met wat
meer zorg behandeld zullen worden.
In het geval van de Schans en Hei
kant is dit gebeurd. Het centrum van
de ontstaansgeschiedenis van Til
burg ligt toch rond het plein Heuvel;
misschien dat het nog eens mogelijk
wordt dat het verkeer via een andere
weg wordt geleid en dat bezoekers
van het plein weer het idee krijgen
van de beslotenheid en geborgen
heid die het plein oorspronkelijk ge
kenmerkt moeten hebben.
1 Kakebeeke, A.D., 'Het Bescherm
de dorpsgezicht Loon (gemeente
Waalre), in Brabants Heem, 1975,
pp. 59-64.
2 Onderzoek naar deze nederzettin
gen is gedaan door de heer H. de
Ruiter (architect) van het
Monumenteninventarisatie-project
in Noord-Brabant.
