Afscheid van de Sint
Eusebiuskerk te Arnhem
ff
ri
Literatuur
G.J. de Maret Tak
4
Na jaren van touwtrekken heeft in de maanden september en oktober
van dit jaar het drama aan het Nieuwe Plein te Arnhem zich voltrokken.
De Sint Eusebius is niet meer. Deze neogotische kerk van architect H.J.
van den Brink (1816-1883) gebouwd in de jaren 1864 en 1865 was een
goed voorbeeld van de zg. stucadoors- of pleistergotiek, een wijze van
kerkbouw toegepast in de periode vóór de kerkbouw van de grote Cuy-
persen zijn volgelingen.
De pleistergotiek ontmoette in de vo
rige eeuw al veel kritiek. Alberdingk
Thijm trok in 1859 in de Dietsche
Warande fel van leer tegen deze wij
ze van bouwen, met gewelven van
De Sint Eusebius in 1972. (foto G.J. de Maret Tak)
gestucadoord hout: '...maar dan ko
pen zij eenige honderden houtlatten,
eene indrukwekkende hoeveelheid
riet, en laten die ingrediënten min of
meer in den vorm van een kruis- of
stergewelf onder het dak vastmaken
en daarna komt de lelijke werkman
met den welluidende naam, de stuc-
cadore, en smeert dat netwerk van
riet en latten vol met zijn pleister-
saus...'. Het oordeel van dr. Jan Kalf
is in 1906 wat milder. Hij vindt de St.
Eusebius tot de beste werken van
Van den Brink behoren. Evenzo oor
deelt ook drs. H.P.R. Rosenberg in
zijn voortreffelijke, en nog steeds wat
betreft de beschrijving van de Neder
landse 19de eeuwse architectuur
unieke boekwerk over de kerkbouw
in Nederland in de 19de eeuw. (1)
De Sint Eusebius was de belangrijk
ste kerk die Van den Brink bouwde.
Vele daarvan zijn inmiddels ge
sloopt. Zijn kerken in Uithoorn, Sas-
senheim en Heilo resteren nog.
Gelukkig konden bijna alle waarde
volle onderdelen uit de kerk gered
worden. Orgel, preekstoel, altaren
en meubilair waren successievelijk al
eerder naar elders overgebracht. De
beglazing is, dankzij ingrijpen van de
gemeente Arnhem, op het laatste
nippertje gered, en in kisten verpakt
in depot opgeslagen, wachtend op
een bestemming. Deze beglazing
dateerde ten dele nog uit 1865 en
was vervaardigd door het atelier Ni-
colas te Roermond. Het grootste
deel van de oorspronkelijke begla
zing sneuvelde in 1944 bij de slag
om Arnhem. Na de oorlog heeft de
Arnhemse glazenier Joop Janssen
van 1947 tot 1961 nieuwe ramen
voor de Sint Eusebius vervaardigd.
(2)
De gemeente Arnhem heeft bij het
streven tot behoud van de kerk
steeds van haar goede intenties blijk
gegeven. De kerk werd in 1976 op
de rijksmonumentenlijst geplaatst.
Op een verzoek van het kerkbestuur
tot sloop reageert de gemeente in
1979 afwijzend. In 1982 vernietigt de
Raad van State deze weigering. In
1984 geeft de gemeente aan archi
tect Hoogenberk uit Voorstonden op
dracht te onderzoeken of de kerk
voor bewoning om te bouwen is. Het
advies (3) is positief, doch de bis
schop en de paus spreken een veto
hierover uit. Daarna rest de gemeen
te niets anders dan een bureau op
dracht te geven de kerk uitvoerig te
beschrijven en te documenteren. (4)
Uit dit uitvoerige rapport met vele il
lustraties blijkt onder meer dat de
kerk vroeger ten dele gepolychro
meerd is geweest. Oude foto's tonen
dit aan. Aanvankelijk alleen de sa
cristie, later rond de eeuwwisseling
ook het koor en naderhand het schip
en de zijbeuken. Dit alles is teniet
gedaan in de jaren zestig toen de
gehele kerk werd gewit. Het streven
naar soberheid in de jaren na de
oorlog had ook van het vroeger zo
rijke interieur niet zo veel meer
overgelaten. Het rapport van ir. Van
Traa geeft verder een uitgebreid
overzicht van andere werken van
Van den Brink. Een van zijn eerste
werken was het bekende, en inmid
dels ook gesloopte Seminarie te Rij-
senburg bij Driebergen. Verder
bouwde hij kasteel Stoutenburg bij
Amersfoort, meerdere woonhuizen
en villa's en de Groote Club'te Am
sterdam. Ook van de profane wer
ken van Van den Brink is weinig
meer over.
G.J. de Maret Tak is lid van de pro
vinciale commissie van Heemschut
in Gelderland
(1) H.P.R. Rosenberg, de 19de
eeuwse kerkelijke bouwkunst in Ne
derland, 's-Gravenhage, 1972.
(2) A.G. Schulte, gebrandschilderd
glas in de kleine Eusebiuskerk te
Arnhem, Heemschut jan-febr. 1989,
p. 12 Vm 15.
(3) E.J. Hoogenberk, St. Eusebius te
Arnhem, verbouwing tot 64 wonin
gen, Voorstonden 1984.
(4) Architectenbureau Valentijn
Van Traa, rapport bouwhistorische
documentatie St. Eusebiuskerk Arn
hem, uitgebracht aan de gem. Arn
hem in 1988.
Zie voor een historische beschrijving
ook:
C.J.M. Schulte-van Werschen A.G.
Schutte, De Sint Eusebiuskerk te
Arnhem, in 'Arnhem in elf facetten
van de 19de en 20ste eeuw',
Zutphen 1983, p. 83 e.v.
