Boeken
Monumenten Reisboek
van Nederland
Architectuur van
Erasmus
Oude woonhuizen
36
zijnde Sint Bavo te Haarlem. En,
prominent op de voorgrond, in die
zelfde protestantse Bavo een fictieve
graftombe van een rooms-katholieke
bisschop, in vol ornaat gebeeld
houwd, mèt bisschopsmijter! De pro
testant Saenredam verzon zulke fic
tieve details natuurlijk niet voor de
aardigheid. Hij deed dat met het oog
op een markt van kopers.
Belangen
Volgens de auteurs had Saenredam
absoluut niet de bedoeling de werke
lijkheid te kastijden en stond hij juist
met beide benen op de grond, ge
voelig voor de belangen van de op
drachtgever. De schilder zelf zou als
het ware stomverbaasd opkijken bij
de hem toegedichte verheven eigen
schappen. Maar, vraag ik aan Gary
Schwartz, een 'puur kunstenaar
schap' hoeft een zakelijke benade
ring toch niet uit te sluiten?
Schwartz: 'Het een sluit het ander
voor een flink deel uit! Wij hebben
heel erg veel van Saenredams we
reld in kaart gebracht op basis van
nieuwe gegevens en verhoudingen
die niet eerder bestudeerd waren.
Die wijzen allemaal in één richting.
Of je het nu van de kant van de fami
lie bekijkt of van de kant van de we
reld om hem heen, de mensen met
wie hij contact had, de eerste bezit
ters van zijn schilderijen. Of je let op
de kerken die hij schilderde, op zijn
persoonlijkheden, zijn boekenbezit,
zijn functie in het schildersbestuur:
het wijst allemaal naar iemand die
met beide benen in het Haarlemse
leven stond en die in zijn kunst op
belangen van bepaalde groepen re
ageerde. De katholieken in een be
paalde periode, de bouwers van de
Nieuwe Kerk te Haarlem in een an
dere periode, enzovoort. Als dat een
beeld oplevert dat consistent is en
wanneer het ook nog overeenkomt
met wat we weten over de Haarlem
se schilderkunst uit die tijd en wan
neer er niet veel overblijft aan onop
geloste problemen of aspecten aan
Saenredams kunst die op deze ma
nier niet verklaard kunnen worden,
dan vind ik dat de critici met bewij
zen moeten komen als zij beweren
dat wij iets heel wezenlijks buiten
beeld gelaten hebben, dat niet ver
klaard kan worden.'
'Saenredam werd grootgebracht
in een situatie waarbij alle stukken
klaar lagen. Hij groeide op tegen een
achtergrond waarin kunst, de politiek
en Kerk domineerden. Is het moge
lijk dat hij als 31-jarige ineens, vrijblij
vend, op het idee kwam dat het inte
ressant zou zijn een nieuwe artistie
ke visie te ontwikkelen op basis van
de architectuur van kerken? Dat vind
ik zo onwaarschijnlijk, dat ik daar als
historicus geen rekening mee houd.
Saenredams kleur, vorm en licht wa
ren tamelijk voor de hand liggende
oplossingen, die toevallig een bui
tengewoon grote charme hebben.'
Marxisme?
Schwartz heeft onderzocht in hoe
verre (sociaal)economische factoren
het werk van een kunstenaar heb
ben bepaald. In hoeverre de onder
bouwde bovenbouw heeft beïn
vloed, zou het marxisme beweren.
Hiermee geconfronteerd reageert
Gary Schwartz een beetje bits. Alsof
dit het laatste is waarmee hij geas
socieerd wil worden: 'Wij spreken
niet over bepalen. Wij hebben het
over verhoudingen die naar de ene
of de andere kant kunnen gaan en ik
kijk naar wat het meest waarschijnlijk
is. Het marxisme gaat uit van een
stellingname over determinerende
factoren.'
Onlangs verscheen het deel: Noord
en Zuid-Nederland, door Noortje de
Roy van Zuydewijn (de overige pro
vincies moeten in 1991 aan bod ko
men). De provincies Noord- en Zuid-
Holland zijn opgedeeld in een aantal
gebieden (bijv. de Zaanstreek, Noor
delijke Vechtstreek en Gooi, Rotter
dam en omgeving enz.). Binnen
deze hoofdstukken worden kleinere
gebieden en plaatsen in het kort be
schreven. Belangrijke monumenten
worden soms, zij het zeer summier,
apart toegelicht. Het is een boek om
een tocht globaal uit te zetten. Is
men werkelijk geïnteresseerd dan
geeft het te weinig informatie. Het is
jammer dat deze uitgave verschijnt,
terwijl het Kunstreisboek van Neder
land dat door de Rijksdienst werd
opgezet, om financiële redenen ge
staakt is en dat de provincies die
drukklaar zijn niet uitgegeven kun
nen worden.
's-Gravenhage, SDU, 1990. 316 pp.
ISBN 90.12.06533. Prijs 59,50.
Een karakterschets van de Neder
landse bouwkunst door Hilde de
Haan en Ids Haagsma. Het boek be
staat uit twee delen; te weten 17 op
stellen over bouwkunst en een pano
rama (foto-overzicht) van vooral mo
derne architectuur met bijschriften.
Het boek werd geschreven in op
dracht van de BNA t.g.v. het 17de
congres van Union Internationales
des Architectes. Het zijn thematische
opstellen waarin de ontwikkeling van
de bouwkunst in een breed cultureel
perspectief wordt geplaatst. Het
boek begint met de zinsnede Ne
derland is geen land van architecten,
en ze bereiken nooit de gran
deur van hun tijdgenoten elders...'.
Vervolgens wordt uiteengezet waar
toe ons volk wel allemaal in staat is
geweest; de strijd tegen het water,
de Spaanse overheerser, de Gou
den Eeuw met haar cultuur en rijk
dom en de vorming van de Erasmi
aanse geest. Het merendeel van de
opstellen is gewijd aan voortbreng
selen van onze eeuw. In een bloe
mig taalgebruik worden de verschil
lende aspecten van onze samenle
ving en architectuur verwoord: het
ene opstel is sterker dan het andere.
Architectuur van Erasmus is een
boek voor naast het bed, om af en
toe een verhaal uit te lezen. De titel
blijft ook na lezing enigszins be
vreemdend, vooral omdat het accent
op de moderne architectuur ligt. De
merkwaardige Engelse vertaling van
de titel 'The house Erasmus built'
bracht bij mij onmiddellijk in herinne
ring de beroemde popsong van A.
Price uit de jaren '60 'The house that
Jack built'.
Utrecht, Matrijs, 1990. 128 pp. ISBN
90.70482.92.4. Prijs 39,95.
AMtC
Bouwstenen voor de oude woonhui
zen in Nederland/Hausbau in den
Niederlanden, Jahrbuch für Hausfor-
schung, Band 39, Marburg 1990
In deze wetenschappelijke, Duits
talige neerslag van de 'Tagung des
Arbeitskreises für Hausforschung' in
Utrecht, van 6-10 juni 1988 is de
laatste stand van het huisonderzoek
vastgelegd. Studies over parcelle-
ring, woonhuistypen, de historische
ontwikkeling van hallehuizen langs
de grote rivieren, baksteenformaten,
dakpannen, plafondschilderingen,
houtbewerking en houtimport te wa
ter (vlotten) verstening van huizen,
typologie van Utrechtse burgerhui
zen, grote middeleeuwse stenen hui
zen in de Domstad, houten huizen te
Utrecht, etc. vormen de kern van dit
rijk verluchte boek van 308 pagina's.
Jonas Verlag für Kunst und Kultur
GmbH, Rosenstrasse 12/13, D-3550
Marburg, DM 38, ISBN 3-89445b-
101-7.
E. J.