15
Actie voor Utrechtse
schuilkerk 'Gertrudis'
Mariëtte Polman
S'WANENBiniCnr.
•ninriU Huvs van R-ynIant
tuffen H.icrlêm enJr A miteni.im
Ontwerp voor het Gemeenlandshuis van Rijnland door Pieter Post (1654). Links de drie spuislui-
zen, gelegen tussen Haarlemmermeer en Y. (foto Gemeentearchief Haarlem).
sluis is deze ijzeren brug een laatste
herinnering aan de spoorlijn Amster
dam-Haarlem die in 1839 werd aan
gelegd. En ook de gaslichtjes, ba
kens voor de scheepvaart, zijn er
nog aanwezig.
Door het afblazen van het plan tot
aanleg van het 'Kanaal om de west'
is het voortbestaan van de sluizen
met bijbehorende landhoofden en
tussenliggende eilanden uiterst on
zeker geworden. Het hoogheem
raadschap Rijnland heeft, om de af
watering toch te garanderen, het
voornemen om tot sloop van het
complex over te gaan. Uit historisch
oogpunt heeft het gemeentebestuur
van Haarlemmerliede en Spaarn-
woude daar ernstige bezwaren te
gen. Burgemeester IJsselmuiden:
'Men moet nu niet Halfweg voor het
probleem op laten draaien'.
Richtinggevend voor Rijnland is
het verbeteren van het doorstroom
profiel. Toch ontkent zij geenszins de
historische waarde van het complex.
Rijnland bood begin 1989 aan alleen
de westelijke sluis te behouden, te
restaureren en aan de gemeente
over te dragen. De kosten, verbon
den aan de noodzakelijke verlegging
van de buizen van de suikerfabriek,
welke juist in deze westelijke sluis lo
pen, achtte Rijnland bij nader inzien
te hoog.
Uniek geheel
Zeer recent heeft de gemeenteraad
de drie sluizen met de directe omge
ving tot gemeentelijk monument be
stempeld. Gehoopt mag worden dat
hun bescherming zich zal uitbreiden
door plaatsing op de Rijksmonumen
tenlijst. Temeer daar er vergevorder
de plannen zijn om de A5 autoweg,
die Halfweg letterlijk halveert, naar
het noorden te verplaatsen. De brug
die het zicht op de sluisjes ontneemt
zal dan kunnen verdwijnen waardoor
zij in het volle zicht komen. Gelegen
op korte afstand van elkaar vormen
het voormalige gemeenlandshuis,
het stoomgemaal, de Spaarndam-
merdijk en de drie laat-middeleeuw-
se sluizen dan een uniek beeld van
het waterstaatverleden van Holland.
Wellicht kan Halfweg op die wijze
weer iets van zijn oude luister terug
krijgen; iets van de sfeer zoals die
spreekt uit een 18de-eeuwse be
schrijving van de plaats: 'Hetgeen
deeze buurt zeer bloejende maakt is
de menigte Amsteldammers welken
aldaar heen rijden, vaaren of wande
len: het aankomen en afgaan der
Haarlemmer schuiten, maakt eene
verpozing aldaar hoogst aange
naam'.
Mariëtte Polman is kunsthistorica te
Haarlem.
Schuilkerken stammen uit de tijd van
na 1580. Roomskatholieken konden
wel kerk houden, maar hun gebou
wen mochten absoluut niet opvallen.
De stad Utrecht kende niet minder
dan zeven van zulke schuilkerken of
staties. Een daarvan was een 'claus-
traal huis' van de Mariakerk, waarin
de uit de Geertekerk verdreven pa
rochie sinds 1645 bijeen kwam. Het
huis uit 1210, waarin later de kanun
niken van de Sint-Mariakerk hadden
gewoond, heette voortaan Sinte-
Gertrudiskapel.
Er bestond in Utrecht een conflict
met Rome rond de benoeming van
Petrus Codde en diens opvolger
Steenhoven tot aartsbisschop van
Utrecht. De breuk met deze 'Janse
nisten' werd in 1723 openbaar en is
niet meer geheeld. De katholieken,
die voor Codde en Steenhoven had
den gekozen, kregen de beschikking
over de Sinte Gertrudiskapel.
Utrecht, dat in 1988 de restauratie
van de vijf middeleeuwse kerken in
de binnenstad heeft voltooid, maakt
zich nu op voor het herstel van een
veel bescheidener maar niet minder
karakteristiek gebouw binnen de im
muniteit van Sint Marie. De aartsbis
schop van Utrecht, Antonius Jan
Glazemaker, herinnerde aan het feit,
dat in de Gertrudiskapel de eerste
Amerikaanse bisschop werd gewijd,
zodat ook in dat continent belang
stelling bestaat voor het Utrechtse
monument. Het bijzondere van de
schuilkerk is, dat het een rond 1700
opengezaagde kerkruimte betreft in
een twaalfde-eeuws pand. Galerijen
kwamen op de plaats van de oude
vloeren. De kanunnikenwoning is als
gevolg van deze ingreep
scheefgezakt en deze scheefstand
moet nu geconsolideerd worden
door de galerijen rondom in ijzer vast
te zetten. Ir. G. 14/. van Hoogevest
lichtte de plannen onlangs toe. Er is
rond drie miljoen gulden nodig en in
oktober 1992 moet de restauratie
voltooid zijn. Daarmee zal de immu
niteit van Sint Marie, die zich mis
schien van de vijf Utrechtse immuni
teiten het beste heeft weten te hand
haven, weer een aspect van de
vroegere glorie hebben teruggekre
gen. Er is een aardig boekje Gertru
dis' verschenen ten bate van het res
tauratiefonds, dat een tientje kost.
Voor bestellingen en giften dienen
de rekeningnummers giro 27508 en
bank 384277853 t.n.v. Oud-katholie
ke Parochie Utrecht.
Wim Smit
medewerker Heemschut
