Noten
19
Landhuis Scheltema (1921), Haarlem. Architect J.B. van
Loghem. Gevel aan de Scheltemakade.
(foto Monumentenzorg Haarlem/Jos Fielmich, 1987).
Hillegom, dat de bouw ook uitvoer
de. Ook in dit geval kwam er geen
architect aan te pas.
Een van Toms zonen, Rob van
Waveren, die in het houten huis aan
de kleine Sparrenlaan is geboren,
noemt Sparrenduin gekscherend
een 'bollenschuur'. Ergens heeft hij
gelijk. Bouwmethode - houtskelet-
bouw, dubbele houten wanden met
stro ertussen - en uitvoering door
een plaatselijk timmerbedrijf sluiten
aan bij de traditionele bouwpraktijk
in de landbouw. Dit neemt niet weg
dat toch van een zekere stijlvorming
sprake is, als gevolg van de link met
het overzeese 'foursquare'-type -
hoewel dit verband speculatief is.
Souvenir
Let op, het wordt nu een echt fami
lieverhaal. De tabaksimporteur Evert
Scheltema en zijn vrouw lieten na
hun huwelijk in 1920 aan de rivier
het Spaarne een houten huis bou
wen, gesitueerd in een parkachtig
gebied dat toen in Heemstede maar
tegenwoordig in Haarlem ligt. Als ar
chitect namen zij J.B. van Loghem,
de latere pleitbezorger van het
Nieuwe Bouwen, in de arm. Van
Loghem, die Wright bewonderde en
zich bij meerdere ontwerpen door
hem liet beïnvloeden, bedacht een
huis dat nadrukkelijk refereert aan
het Noordamerikaanse 'foursquare
house'. Nadrukkelijker dan Landhuis
Sparrenduin: de ramen zijn direct
onder de dakrand geplaatst en on
dergebracht in een rondlopende ge
profileerde houten band, die het ho
rizontale karakter van de architec
tuur benadrukt. Horizontalisme is
een belangrijke karakteristiek in het
werk van de 'Prairie School'. Hoewel
evenals Sparrenduin Landhuis
Scheltema een stijlkopie is, kan de
architectonische kwaliteit van Van
Loghems ontwerp hoger worden
aangeslagen.
Van de Scheltema's is bekend dat
zij reizen hebben gemaakt door de
Verenigde Staten, mede door de za
kelijke contacten die Evert met dit
land onderhield. Oefende de Nieu
we Wereld speciale aantrekkings
kracht op hen uit? Lieten zij een sou
venir maken in de vorm van een
huis?
De overeenkomst tussen Sparren
duin en Landhuis Scheltema lijkt niet
op toeval te berusten. De zuster van
Scheltema, Lydia, trouwde namelijk
met de oudste broer van Tom van
Waveren, Theo jr. In 1930 liet het
echtpaar aan de Heemsteedse
Tooropkade, op een paar steenwor
pen afstand van Landhuis Schelte
ma, een fantasierijke villa bouwen,
ideaal gesitueerd met uitzicht over
het Spaarne. Lydia, die beeldhouw
ster was, ontwierp het huis zelf, sa
men met de architect C. Mesman.
Het zal geen verwondering wekken
dat ook dit huis, dat onder meer
fraai gestileerde houten beschietin
gen heeft, invloed verraadt van
Wright en consorten, vooral door de
manier waarop door terrassen en
een over het water hangend balkon
is geprobeerd het huis in contact te
brengen met de tuin, de rivier en het
uitzicht.
Staten, het land waarmee zij inten
sieve zakelijke contacten onderhiel
den. In de Nieuwe Wereld meenden
zij de nieuwe idealen met betrekking
tot vrij ondernemerschap en politiek
liberalisme te zien belichaamd. Of is
deze verklaring te ver gezocht? In
ieder geval prikkelen deze 'Ameri-
kaansche' huizen, ware architectoni
sche relikwieën, nog altijd de ver
beelding.
Gegevens over de in dit artikel be
sproken huizen heb ik ontleend aan
de bouwdossiers in de gemeentelij
ke archieven van Bennebroek en
Heemstede. Verder heb ik gesprek
ken gevoerd met de heer en me
vrouw R.B. van Waveren (Zand-
voort), mevr. Lubbers-Kok (Benne
broek) en de heer en mevr. J. Burke
Landhuis Sparrenduin met links het houten huis uit 1922 en rechts de uitbreiding van architect
J.C. Brand uit 1929.
Het netwerk is dus wijd vertakt.
Een jaar voordat Lydia van Waveren
en architect Mesman hun excentrie
ke villa gerealiseerd zagen, liet Tom
van Waveren zijn huis aan de Kleine
Sparrenlaan verbouwen en uitbrei
den, waarbij de omvang van het
huis ongeveer verdubbelde. Dit
maal schakelde hij wel een architect
in, namelijk J.C. Brand. Deze slaag
de erin oud en nieuw tot een harmo
nieus geheel samen te voegen, ge
bruikmakend van Wrightiaanse ken
merken als raamstroken die om de
hoeken zijn doorgezet, houten be
schot en een flauw hellend, overste
kend dak. 3)
Zo zijn we weer terug in Benne
broek. Misschien deden de Van Wa-
verens en Scheltema's hun ideeën
op door over eikaars huizen te pra
ten. De families behoorden tot de
maatschappelijke bovenlaag van de
Nederlandse samenleving. In tegen
stelling tot de classicerende huizen
waarmee welgestelden zich vanaf
de 17de eeuw hadden gerepresen
teerd, lieten zij landhuizen bouwen
die verwezen naar de Verenigde
(Heemstede), die mij aanvullende in
formatie hebben verschaft over de
huizen, waarvoor ik hen dank ben
verschuldigd. Tenslotte heb ik ge
bruik gemaakt van het naslagwerk
Persoonlijkheden in het Koninkrijk
der Nederlanden, Amsterdam 1938,
waarin biografieën zijn opgenomen
over de families Van Waveren en
Scheltema.
1. Een vrijwel identiek huis, ge
bouwd in 1921staat aan de Bron-
steeweg in Heemstede. Ook dit
werd geleverd door Geraerds Co.
2. Zie hiervoor o.a.: H. Allen Brooks,
Frank Lioyd Wright and the Prairie
School, New York 1984, en Tent.
Cat. Americana (Nederlandse archi
tectuur 1880-1930), Rijksmuseum
Kroller-Muller, Otterloo 1975.
3. Dit huis heb ik uitvoeriger be
sproken in: 'Het raadsel van Spar
renduin' (Het andere Monument),
Haarlems Dagblad, 2-11-89.
Wim de Wagt is kunsthistoricus en
als free-iancer verbonden aan het
Haarlems Dagblad.
