'Breda, vooruit...'
■1
MONUMENTENBELEID
Cultuur legde het loodje bij sterke nadruk op economisch belang
maar kentering op komst
D.J. MERHOTTEIN
Breda is, volgens het refrein van haar volkshed, de parel van het zuiden, een stad met
vele schitterende monumenten. Maar aldus datzelfde refrein wil Breda ook vooruit, waar
door met name een aantal monumenten in de verdrukking komt. Breda is evenwel Breda
niet, a/s zij zelf niet de - nood - klokken luidt en tot een oplossing van de problematiek
tracht te komen.
Breda ontstond in de vroege middeleeu
wen als vissers- en handels(?)stad, ge
sticht wellicht in de negende eeuw door
Vikingen bij de samenstroming van Mark
en Aa, op de hoogte van het huidige monu
ment, het Spanjaardsgat. Toentertijd zou in
deze omgeving reeds een kasteelachtige
versterking zijn opgericht.
Vanuit deze nederzetting groeit in de loop
van de eeuwen een economisch steeds
belangrijker centrum, met als uiteindelijke
vorm in de late middeleeuwen het 'eitje',
een bij oude brabantse steden veelvuldig
voorkomende ronde vorm van een stad
rond markt en kerk. Recent archeologisch
onderzoek heeft reeds vroeg grote bedrij
vigheid aangetoond, als leerlooierijen,
naast ook boerderijen.
In de dertiende eeuw krijgt Breda stads
rechten en in 1351 verkoopt de Hertog van
Brabant Breda aan het hollandse adellijke
geslacht Van Polanen. De heren Van Pola-
nen ommuren met een drietal poorten het
eitje, dat wellicht tevoren reeds omgeven
was met enige omwalling. Vanuit deze drie
poorten groeien vervolgens een drietal
voorsteden, buitensteden, de huidige Gin-
nekenstraat, de Haagdijken de Bosch
straat. Nadat Breda door vererving in bezit
is gekomen van de Nassau's wordt Breda
met name onder leiding van Graaf Hendrik
III van Nassau verfraaid, terwijl ook het be
lang van de stad in Brabant en Nederland
toeneemt.
De Grote Kerk, rijksmonument - afge
bouwd half vijftiende eeuw, met uitzonde
ring van de toren, die rond 1500 naar een
ontwerp van de bouwmeester Keldermans
was ontworpen, goeddeels gereed komt -
wordt eind van de middeleeuwen een be
langrijke bedevaartsplaats, waardoor de
centrum functie van Breda nog meer wordt
verstevigd.
Het middeleeuwse kasteel, woonplaats
van de heren van Breda, waar thans de
KMA is gevestigd, wordt omgebouwd tot
voor Nederland een uniek renaissance
kasteel. Door de Nassau's wordt vervol
gens rondom het 'eitje', kasteel en de drie
buitensteden een nieuwe omwalling aan
gelegd. Met name binnen het 'eitje' verrij
zen in de loop der eeuwen voorts nog vele
stadspaleizen, waarvan enige overgeble
ven paleizen nog heden ten dage het
beeld van verschillende straten bepalen,
zoals onder meer het HuisBrecht.
Vestingstad
Als gevolg van de Tachtigjarige Oorlog
wordt Breda van groot militair belang aan
de grens van de republiek. Onder leiding
van Prins Maurits en zijn adviseurs, waar
onder Menno van Coehoom, wordt Breda
omgevormd tot een practisch onneembare
vesting met een uitgebreid stelsel van lu
netten en grachten, met een oppervlakte,
welke de huidige binnenstad ruim omvat.
Door dit verdedigingsstelsel is het voor
Breda echter lang niet meer mogelijk ge
weest buiten de vesten uit te breiden. Tot
1870, toen Breda ophield officieel vesting
stad te zijn, was het verboden binnen een
straal van vele kilometers van de vesting
werken stenen gebouwen op te richten.
Sloop vestingwerken
Na 1870 is al snel met de sloop van alle
vestingwerken begonnen, inclusief de vier
poorten, waardoor thans niets meer in
Breda aan deze vestingwerken herinnert
behalve enkele straatnamen. Rond de
cenhage aan Breda toegevoegd, waarna in
1941 de beide kernen van deze gemeentes
goeddeels opgaan in Breda. In het kader
van dit artikel kan helaas verder geen aan
dacht aan deze kernen besteed worden,
hoewel mutatis mutandis hetzelfde geldt
voor deze kemen als voor de binnenstad
ten aanzien van het monumenten beleid.
Na de Tweede Wereldoorlog wordt Breda
nadrukkelijk het economisch centrum van
zuid-west Nederland. Breda moet in de ja
ren vijftig dan ook uiterlijk opgestoten
worden in de vaart der volkeren. Zo be
stonden er op bestuurlijk niveau zelfs plan
nen tot ondertunnelling van de gehele bin
nenstad voor het verkeer van Tilburg naar
Rotterdam.
Haven dichtgegooid
Deze plannen worden echter wel in afge
slankte vorm gerealiseerd.
Een grote doorbraak vindt plaats op het 0
van Coothplein, in het zuiden van de stad,
terwijl de Haven, het voor oude Bredana-
ren meest schilderachtige gedeelte van de
binnenstad, met vele monumenten langs
de kade, wordt dichtgegooid, evenals de
oude loop van de Mark, de huidige Mar-
kendaalseweg. Ook het kerkelijk monu
mentale gezicht is met name na de
Tweede Wereldoorlog zeer snel veran-
De Haven voor de demping.
oude stad wordt dan vervolgens een sin
gel gegraven, welke thans nog de grens
van de binnenstad bepaalt. De economi
sche groei, die ernstig gestagneerd was
na de tachtigjarige oorlog, krijgt Breda in
zijn greep en Breda groeit van inwonertal
van ongeveer 10.000 inwoners in 1870 tot
ongeveer 40.000 in de dertiger jaren en tot
ruim 120.000 thans.
Eind vorige eeuw wordt in het zuiden van
de stad op de oude vestingwerken onder
leiding van de Haarlemse tuinarchitect Zo-
cher het Wilhelminapark aangelegd. Dan
wordt ook begonnen met de uitbouw van
de oude stad, met onder meer de aanleg
van de - over toen nog het grondgebied
van vier gemeentes lopende - Baronie
laan, de monumentale laan van de stad
naar het Mastbos.
In het begin van deze eeuw worden al de
len van de gemeentes Ginneken en Prin-
derd. Beeldbepalende kerken, zoals de -
bouwvallige - kathedraal aan de Haven,
de Ginnekenstraatkerk, de Kerk aan de
Terheijdenseweg zijn gesloopt.
Veel gesloopt
De kerk aan de Baronielaan, beeldbepa
lend voor deze laan en monumentwaardig
volgens de MAR, dreigt door het bisdom
verkocht te worden om vervolgens ook
weer gesloopt te worden om economische
redenen. Veel monumenten zijn met name
de afgelopen eeuw in Breda, soms met
grote voortvarendheid, gesloopt en zijn
middeleeuwse straatlopen in de binnen
stad verdwenen, uit enkel economisch be
lang.
Zo zijn de afgelopen jaren ook een aanal
monumenten gesloopt, als hotel 'La Cou-
ronne', de Kroon, een rijksmonument, de
zestiende eeuwse herberg 'de Prins-Car-
28
Heemschut, sept.-okt. 1989
